Türkiye ve Irak, iki komşu ülke… İki ülke arasında tarihi ve kültürel bağların yanı sıra güçlü ve uzun yıllara dayanan ticari ilişkiler de bulunuyor. Ticari ilişkilerin merkezini, hiç kuşkusuz petrol oluşturuyor.

Türkiye, petrol gereksiniminin bir bölümünü Irak’tan karşılıyor. Petrol ticaretinde, Irak-Türkiye Ham Petrol Boru Hattı da önemli bir yer tutuyor.

Irak-Türkiye Ham Petrol Boru Hattı Anlaşması, 27 Ağustos 1973’te Türkiye ile Irak hükümetleri arasında imzalandı.

Milletlerarası nitelikteki bu anlaşma ile Irak’ın Kerkük ve diğer üretim sahalarında üretilen ham petrolün, Ceyhan’a ulaştırılması amacıyla 40 inç çapında, 986 kilometre uzunluğundaki ilk hat, 1976 yılında işletmeye alındı. İlk tanker, 25 Mayıs 1977’de yüklendi.

Söz konusu anlaşma 1985 yılında, Turgut Özal döneminde revize edildi. Birinci hatta paralel olan ve inşaat çalışmaları 1985 yılında başlayan ikinci boru hattının yapımına başlandı. 1987 yılında tamamlanan 46 inçlik hat ile yıllık toplam taşıma kapasitesi 70,9 milyon tona yükseldi.

KRİTİK DEĞİŞİKLİK

19 Eylül 2010’de, Türkiye ile Irak arasında Kerkük-Yumurtalık Ham Petrol Boru Hattı Anlaşması’nın ve ilgili protokollerinin yenilenmesine ve 15 yıl boyunca uzatılmasına yönelik önemli bir değişiklik yapıldı.

1973’te imzalanan Irak-Türkiye Ham Petrol Boru Hattı Anlaşması’nda, uyuşmazlıkların çözümüyle ya da tahkimle ilgili özel bir madde bulunmuyordu.

Anlaşma, Birleşmiş Milletler’in (BM) Viyana Konvansiyonu’na tabiydi. Buna bağlı olarak da uluslararası hukuk kapsamında (Türkiye ile Irak arasında devletten devlete) anlaşmazlıkların çözümü benimsenmişti. Bu mekanizma da uyuşmazlıklarda kapsamlı bir çözüm sunuyor.

19 Eylül 2010’de yapılan değişiklik ile anlaşmazlık durumlarında Fransız hukukunun uygulanması hükme bağlandı. Uyuşmazlıkların çözümü için de Paris Ticaret Odası, diğer bir deyişle ICC kurallarına işaret edildi.

ICC, devletlerden daha çok şirketler arası ticari uyuşmazlıkların çözüm adresi... Milletlerarası nitelikteki anlaşma, 19 Eylül 2010 tarihinde dönüşüme uğradı. Deyim yerindeyse indirgendi…

Türkiye ile Irak arasında, 2010 yılı değişikliği kapsamında bir de deklarasyon imzalandı. Irak Anayasası’na göre petrolün tek ihracatçısının Irak milli petrol şirketi SOMO olduğu vurgulandı.

KÜRT PETROLÜ

Bu değişikliği izleyen birkaç yıl içinde Türkiye’yi tahkimde milyarlarca dolarlık tazminatla karşı karşıya getirecek bir süreç yaşandı. Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi’nin (IKBY) çıkardığı petrol, Kerkük-Ceyhan ham petrol boru hattı üzerinden taşınmaya başlandı.

Bağdat, bu işlemin iki ülke arasındaki anlaşmayı ihlal ettiğini savunarak, 2014 yılında tahkim davası açtı.

Peki, Bağdat yönetimi, tahkimde neleri öne sürdü?

İşte, o iddialar:

- Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi’nin petrol ihracı, Irak Anayasası’na aykırıdır. Irak Anayasa Mahkemesi’nin bu konuda kararı vardır.

- Kerkük-Yumurtalık Ham Petrol Boru Hattı Anlaşması uyarınca Türkiye’ye, her varil petrolden 1,27 dolar taşıma bedeli ödeniyor. Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi’nin petrolü, bunun çok üzerinde bir bedelle taşındı.

- Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi, petrolü, uluslararası fiyatların altında (20 dolara kadar), ucuza sattı. Bu satıştan ülke zarara uğradı.

TAHKİMDEN KARAR

Bağdat, 25 Mart 2023’te Uluslararası Tahkim Mahkemesi'nde açtığı davayı kazandı. Mahkeme, Türkiye'nin, taşıma ücretinden yaklaşık (faiz hariç) 1.5 milyar dolar, petrolün ucuza satıldığı iddiasına dayanarak da 650 milyon dolar tazminat ödemesine hükmetti.

Uluslararası Tahkim Mahkemesi, Türkiye’nin, önceki yıllarda hatla ilgili yaşanan sorunlar bağlamındaki taleplerini de haklı buldu. Irak yönetiminin, Türkiye’ye yüklü miktarda tazminat ödemesini kararlaştırdı. Bu tutar düşüldü.

Sonuçta, Türkiye’nin Irak’a 1.4 milyar dolar tazminat ödemesi hükme bağlandı. Sonuçlanan mahkeme, 2014 ile 2018 yıllarını kapsıyor. 2018 ile hattan petrol akışının kesildiği 2023 yılları arasındaki döneme ilişkin tahkim davası devam ediyor. Devam eden dava da Türkiye açısından bazı riskler içeriyor.

Türkiye’nin, 1.4 milyar doları ödemesi çok mümkün görünmüyor. 6 aydır kapalı olan hattın ne zaman ve hangi koşullarda açılacağı ve petrol akışının başlayacağı da belirsizliğini koruyor.

Gelecek için gelecekte yapılacak anlaşmalar için 2010 yılı değişikliği ve bu süreç ders dolu…