Doğalgaz krizi: İran elinde koz bulundurmak istiyor
Doğalgazın kesilmesiyle birlikte sanayicinin yediği ekonomik darbe ve insanların “bu kriz evlere de yansıyacak mı?” endişesi soğuk kış aylarının verdiği korkuyla devam etmekte. İran’ın gazı kesme sebeplerini sorduğumuz TOBB Üniversitesi’nde görev yapan Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler uzmanı Dr. Gülriz Şen, Türkiye’ye olan gaz kesintisine yönelik, ikili ilişkilerdeki Suriye anlaşmazlığı ya da Türkiye’nin Ukrayna’ya sağladığı silahlar yüzünden Rusya ile olan gerginlik dışında iki farklı konuya dikkat çekti.
Şen, gaz kesintisinin, doğalgaz zengini olsa da yaptırımlar yüzünden kendi iç tedarikinde dahi sorunlar yaşayan İran’ın, kış koşulları nedeniyle iç tedarike yöneldiğini ve fiyat ve basınç konusunda anlaşmazlık yaşadığı Türkiye’ye de İran doğalgazının önemini hatırlatma hamlesi olduğu görüşünde.
İran gazı iç tedarikte kullanmak için mi kesti?
Türkiye'nin İran'la doğalgaz ilişkilerinde başından beri bazı sorunlar olduğunu ifade eden Şen, "Özellikle hem doğalgazın basıncı hem de fiyatlarla ilgili anlaşmazlıklar vardı. Bu doğalgaz meselesi Türkiye-İran ilişkilerinin önemli bir ayağını kapsıyor. Stratejik ve politik olarak pek çok mesele var tabii ama Türkiye özellikle bu doğalgaz meselesinde İran ile ilişkileri iyi tutmaya çalışıyor. İran açısından da aynı durum geçerli. Ama ben, İran basınına baktığım zaman İran açısından Türkiye ile olan krizlere yönelik açıktan bir referans göremiyorum” dedi.
İç tüketime vurgu yapan Dr. Şen, “İran’ın temel gerekçesi teknik bir arıza sebebiyle gazı kestiği yönündeydi ama aslına bakarsanız burada daha çok soğuk hava koşulları nedeniyle İran’ın iç tüketimine yönelme durumu var. İran’da da soğuk bir kış var o nedenle hane içi tüketim çok arttı. İran böyle konularda özellikle çetin kış zamanlarında önceliği iç tüketime veriyor ve Türkiye’ye olan gaz akışını kesiyor. Bu da aslında ilk kez yaşanan bir durum değil. Ocak 2006’da İran, Tebriz’deki soğuk hava koşullarını gerekçe göstererek kesintiye gitmişti. Çünkü o kışı hatırladığımızda normalin 12 derece altında seyrediyordu. Böyle durumlarda iç tüketimi öncelediği için Türkiye’ye doğalgaz sevkiyatını kesebiliyor” diye konuştu.
‘İran basını da bu ihtimali destekliyor’
Şen şöyle devam etti: “Aralık 2007 ya da Ocak 2008’de de yine doğalgaz kesintisi görünüyor. Burada da Türkmenistan üzerinden aldığı doğalgazda bir sorun çıkınca bu sefer Türkiye’ye ilettiği doğalgazı kesmiş. Yani İran biraz iç piyasayı önceliyor soğuk havalarda. ‘Teknik bir mesele’ dense de ben iç tüketim için İran’ın bu gazı ayırdığını anlıyorum çünkü bunu destekleyen bazı şeyler var İran’da çıkan bazı haberlerde. Özellikle geçen sene Eylül ayında Petrol Bakanı Cevad Uci’nin bir açıklaması var; ‘Kış aylarında doğalgazda kısıntı yaşayacağız. Bazı kesintiler olabilecek’ yönünde. Kasım gibi de İran’ın çimento sektörüne verilen doğalgazda ciddi kesintiler olmuş. Yani bunlar çok yakın tarihler sayılmasa da İran’ın kendi iç doğalgaz tedarikiyle ilgili bazı sıkıntılar olduğunu bize gösteriyor. Türkiye-İran ilişkilerinde bazı krizler olsa da meselenin özü İran’ın özellikle doğalgaz zengini bir ülke olmasına rağmen gerekli yatırımı yaptırımlar nedeniyle çekemediği için doğalgaz endüstrisini de bir türlü istediği seviyeye getirememesi. Bu nedenle içte tüketim artıkça dışa sevkiyatı kesmek durumunda kalıyor.”
‘İran, gazının değerini hatırlatmak istiyor’
Türkiye - İran ilişkilerinde doğalgaz temelindeki krizleri irdelemek gerektiğini ifade eden Şen, 31 Mart 2020 yılında Ağrı'nın Doğubeyazıt İlçesinde Gürbulak’ta bulunan Türkiye-İran doğalgaz boru hattındaki patlamayı hatırlatarak, “Mart 2020’de bir patlama olmuştu. Bu patlama ardından hat ancak 1 Temmuz 2020 gibi tekrar faaliyete geçmişti. Sözkonusu bu gecikme de İran’ın, ‘Türkiye bunu daha kolay tamir ettirebilirdi ama yapmadı’ gibi eleştirilerine neden olmuştu. O dönem hava sıcaklıkları nedeniyle bizim büyük bir talebimiz yoktu. Pandemi nedeniyle zaten sanayilerin de duraksadığı bir dönemdi. Yani talepte çok büyük bir şey yoktu. O yüzden tamiri yavaş yavaş yapıldı ve İran da bu konuda Türkiye’yi suçladı” diye konuştu.
‘2020’deki kriz İran’da Türkiye tedarikte yön değiştiriyor endişesi yaratmıştı’
Gürbulak boru hattının yeniden işleme alınmasındaki gecikmenin İran’a "Türkiye doğalgaz konusunda yön mü değiştiriyor?" şeklinde yansımaları olduğunu ifade eden Şen, “Çünkü o dönemde Türkiye Katar ve ABD’den sıvılaştırılmış doğalgaz alarak tedarikini oralardan sağlamıştı. Bu da İran’da kuşku yaratmıştı. Bu sebeple bu durum Türkiye’ye İran doğalgazının ne kadar önemli olduğunu hatırlatma hamlesi olabilir. Çünkü Mart ayındaki o patlamanın ardından geciken tamir süreci İran’a aynı zamanda ‘Türkiye fiyat konusunda pazarlığa mı gidecek ya da indirim mi isteyecek?’ şeklinde de yansımıştı. Dolayısıyla ben bu krizin siyasi bir meseleden ziyade kış koşullarıyla ilgili olduğunu düşünmekle birlikte biraz da arka planında fiyatla ilgili tartışmalarda elinde koz bulundurmak ve İran doğalgazının önemini hatırlatma istediği olduğunu düşünüyorum. Tabii ki bu durum benim öngörüm ama mevcut durumlar düşünüldüğünde akla gelen ihtimaller dahilinde. Çünkü bu konu İRan basınında da çok açıktan tartışılmıyor” dedi.
‘Nükleer anlaşmada iyi bir sonuç işbirliğini aralayabilir’
Şen, “Türkiye’nin İran’dan gaz tedariki İran ekonomisi için oldukça önemli. Türkiye, İran doğalgazında yatırımcı olmak istemişti; 2010’lu yıllarda Güney Pars sahasında ama yaptırımlara takılmıştı. Aslında nükleer anlaşmada olası bir iyi sonuç gaz alanında yeni bir işbirliğini aralayabilir” diye konuştu.
Reisi’nin Moskova ziyareti
Gaz kesintisinin İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi’nin Moskova ziyareti sonrasında gerçekleşmesinin tesadüf olup olmadığını sorduğumuz Şen, Rusya ve İran’ın Türkiye’ye gaz tedariki konusunda rakip olduğunu belirterek, “Her ne kadar Ortadoğu’da özellikle Suriye konusunda çok yakın iki müttefik olsa dahi enerji piyasasında İran, Rusya’nın bir rakibi. İran’da reformcu çevrelerin bir amacı da doğalgaz ihracatını sadece Türkiye ile sınırlı tutmamak Avrupa’ya da doğalgaz akışı sağlamak. Böylelikle Avrupa’nın Rusya bağlılığının biteceği görüşü hakim ama tabii ki Rusya’yı da çok kızdırmak istemiyor” diye konuştu.
Bu bağlamda Türkiye’nin Ukrayna’ya sağladığı silahlar ve Rusya olan gerilimin gaz kesintisinde bir ilgisi olmadığını ifade eden Şen, “Ukrayna-Rusya meselesi nedeniyle İran’ın böyle bir adım attığını düşünmüyorum. Böyle bir durumda İran, belki pazarlığa açmak isteyebilir fiyat konusunu. Çünkü Türkiye de doğalgazın verildiği basınçtan memnun değil o nedenle tahkime gidebileceği yönünde Enerji Bakanının bazı açıklamaları oldu. Bu da yeni bir pazarlığın kapısını aralayabilir çünkü her ne kadar İRan bizim için doğalgaz konusunda üçüncü ülke de olsa ne kadar önemli olduğunu, kış koşulları ve sanayiye yansımaları konusunda görmüş olduk” dedi.
Bakan Dönmez’den doğalgaz itirafı: 21-31 Ocak tarihleri arasında...
