Afganistan’ın özellikle ABD'nin 15 Ağustos 2021 tarihinde ülkeden çekilmesiyle yeniden dünya gündeminde büyük yer tutması ve Türkiye'ye de ciddi yansımaları olduğu tartışılmaz bir gerçek. Biz de bu sebeple Gazeteci, Yazar ve BirGün Gazetesi Yayın Koordinatörü İbrahim Varlı’yla derlediği ve “Emperyalizm ve Taliban kıskacında Afganistan; İmparatorluklar Mezarlığı” makalesinin yer aldığı kitabını, ayrıca bölgedeki son durumu konuştuk.

‘Bölgede ne olduğunu düzenli bir şekilde anlatmak istedik’

Dış haberler denince Türkiye’de ilk akla gelen isimlerden biri olan Varlı’yı yakalamışken sadece kitaptan bahsetmek olmazdı. Bu yüzden kendisiyle bölgedeki gelişmelere dair uzun bir sohbet gerçekleştirdik. Ancak ilk sorumu kitabın çıkış noktası fikrinin nasıl geliştiği konusunda yöneltiyorum. Varlı şöyle anlatıyor; “Afganistan dahil uluslararası ilişkilerde dünyanın dört bir tarafında bağlantılı ya da bağlantısız pek çok olay oluyor. Milyarlarca insanın yaşadığı dünyamızda yüzlerce hatta binlerce çatışma bölgesi var. Bunların Türkiye’de de derlenip toplanması gerektiğini düşünüyorum çünkü diğer türlü dünyayı ve dış politikayı hep Batılı kaynaklardan okumak zorunda kalıyoruz. Büyük medya kuruluşları, kültür endüstrisini ve medya endüstrisini ele geçirip kontrol edenler ne düşünüyorsa bize de kendi düşünce dağarcığı çerçevesinde bakış açısı sunuyor.

Haliyle yıllar yılı dış politikada büyük batılı kaynakları takip ediyoruz. Böyle olduğu için de dünyanın her tarafında konuya bu çerçeveden bakarak yanılanlar oldu. Eksik okudular, yanlış yaptılar ve yanlış yapmaya da devam ediyorlar. Yani büyük güç merkezlerinin gözüyle bakıldı dünyaya. Libya’yı, Suriye’yi, İran’ı, hatta Vietnam’ı ve Afganistan’ı da böyle okuduk. Afganistan konusunu bu yüzden ele almak ve düzenli bir şekilde ne olup bittiğini derlemek istedik.

Afganistan’da son bir yıl içerisinde ve hatta 40 yıl içerisinde muazzam gelişmeler yaşandı. Sovyetler Birliği’nin müdahalesinden sonra Taliban’ın iktidara gelmesi, 2001’de ABD müdahalesi ve tekrardan 2021 yılında ABD’nin birden bire çekilme kararı ve Taliban’ın yeniden boy göstermesi… Bu her bir gelişmenin değerlendirilmesi ve incelenmesi gerekiyordu.”

‘Olanlara tanığız ve bunu geleceğe aktarmak gerekiyor’

Dünyada özellikle son yıllarda kriz üstüne kriz yaşanıyor. Bunlara tanıklık eden gazetecilerin de yaşananları ileriye nakletme konusundaki sorumluluğuna değiniyor Varlı ve şöyle söylüyor; “Biz bu krizleri yaşıyoruz, tanıklık ediyoruz. Bunları da arşivleyip derli toplu tutmazsak bir yerden sonra uçup gidiyorlar. Dolayısıyla yaşananları basılı halde bir kütüphanede yer alacak şekilde hazırlamak lazımdı ki bu kitap da bütün kütüphanelerde yer alabilecek bir kitap. İçinde bir propaganda yok, olabildiğince nesnel ve objektif çözümlemeler içeriyor. Tabii bu çözümlemeler bazılarının işine gelmeyecektir doğal olarak. Birbirinden değerli akademisyen yer aldı bu çalışmada. mesela Moskova Devlet Üniversitesi’nden Doç. Dr. İkbal Dürre, Rusya’nın Taliban’la ilişkisini değerlendirdi. Bunun yanında Türkiye’den yazan ağırlıklı olmakla birlikte Çin’den yazan var, Amerika’dan yazan var. Böyle olunca da iyi bir ürün çıktığını düşünüyorum.”

Afganistan’ın birçok perspektifte önemli bir yer tuttuğu ve bu sebeple gelişmelerin arşivlenmesinin çok önemli olduğunu söyleyen Varlı, “Afganistan gerçekten çok yönlü ve önemli bir konu. Kadın hakları meselesi, uluslararası yansımaları ve Türkiye’yi etkileyecek konularıyla üzerinde durulması gereken bir konu” ifadelerini kullanıyor.

Türkiye ve dünya için önemli bir yer tutan Afganistan'a dair birçok uzman ismin çözümlemelerini barından kitabın tanıtım yazısında ise şu ifadeler yer alıyor:

"Afganistan’da yaşananlar, emperyalist barbarlık, gericilik ve aşiretler arasında sıkışan bir kadim ülkenin hazin öyküsüdür. Neresinden tutsanız elinizde kalan, küresel güç merkezleriyle yerel işbirlikçilerin el birliğiyle çökerttiği Güney Asya’nın bu mazlum ülkesinde 15 Ağustos 2021 tarihi itibariyle yeni bir sayfa açıldı. ABD emperyalizminin bir soğuk savaş stratejisi olarak hayata geçirdiği Yeşil Kuşak projesinin yetiştirmesi olan ‘Mücahitler’in günümüzdeki Talebeler’i 20 yıl sonra yeniden ülkenin kontrolünü ele geçirdi. Bütün dünyanın gözleri önünde cereyan eden bu vaka adeta pandoranın da kutusunu açmış oldu…"

ABD Afganistan adımıyla yenildi

ABD’nin Afganistan kararı çokça eleştirildi. Kimi uzmanlar ve gazeteciler bunu ABD Başkanı Joe Biden’ın dış politika yenilgisi olarak gördü. En büyük yenilgi açıklaması da Biden’ın selefi eski Başkan Donald Trump’tan geldi. Trump, Çin konusunda kritik olan Bagram Üssü’nün boşaltılmasını ve teçhizatın da orada bırakılmasını eleştirerek Biden’a yüklendi. Bu bağlamda kitabın ardından bölgeye yönelik görüşlerini de merak ettiğim Varlı, şu değerlendirmeleri yapıyor: “ABD tabii ki yenildi. Hem çekilme kararı aldığında hem de çekilme kararını uygularken” diyerek şöyle devam etti: “ABD zaten bölgede yenildiği için çekilme kararı verdi ama çekilirken de ayrı bir yenilgi fotoğrafı verdi. Hangi hegomanik ülkeyi oraya koyarsanız koyun bu ‘çekilme’ onun üzerine atılmış bir çizik olacaktı. Çünkü kötü bir pozisyonda kaldı insanlar havalimanına akın etti. Askerleri zar zor çektiler ve o insanların büyük bir kısmı Amerika ve Batı ülkelerinin yanında yer alan Taliban’dan korkan insanlardı."

Varlı, ABD’nin yenilmesinden çok ne kaybettiğinin konuşulması gerektiğinin altını çiziyor ve: “Yenilirken de kazanmak diye bir durum var. İstediği oyunu kuramadı ve çekildi ama arkasında bıraktığı kaos da ABD’ye bir anlamda zafer getirdi. Bölgeyi en büyük iki rakibi Çin ve Rusya’ya pimi çekilmiş bomba misali bırakarak ‘siz uğraşın ben gidiyorum’ dedi. Ve bıraktığı karmaşa istediği kaosu da bir anlamda yarattı. Çin ve Rusya da hemen devreye girdi. Taliban aslında iki yıl önce kazanmıştı. Katar’ın başkenti Doha’da iki yıl evvel ABD ile bir araya gelerek ABD’nin Afganistan Özel Temsilcisi ile verdikleri poz ve anlaşmayla birlikte Taliban zaten 2020’de kazandığını alenen göstermişti. Afganistan o anlaşmayla beraber kaybedildi. Bunu gören dönemin Afgan yetkilileri, ordudakilerin bir kısmı patır patır saf değiştirmeye başladılar. Bir kısmı tarafsız kalırken bir kısmı da kaçtı. O süreci takip eden süre sonunda da 15 Ağustos çekilmesi gündeme geldi. Taliban adım adım Kabil’e girdi ve bu zaten ABD’nin stratejisiydi çünkü, Afganistan ABD ve müttefikleri için büyük bir yük olmaya başlamıştı” ifadelerini kullanıyor.

'ABD uyanık davrandı'

Varlı, "ABD bütün Afganistan’ın kendisine olan yükünden kurtulmak için uyanık davrandı ki bu ABD’nin klasik politikasıdır" diyerek, 'Biz buradan çıkalım Çin ve Rusya uğraşsın' dedi. Kaldı ki Afganistan’ın Çin için ne kadar büyük bir tehdit olduğu tartışma getirmez bir gerçek. Çin de Afganistan’a girmeden politik tutumlarla istikrar sağlamaya çalışıyor bölgede. Çünkü Afganistan o kadar dağıtılmış ki kim girerse girsin toparlayamaz. Çünkü ABD’nin hedefinde de girip 20 yıl sonra burayı Rusya’nın Çin’in eline bırakırım gibi bir gayesi yoktu. Kendine biat eden bir hükümet kurma çabası vardı ama olmadı, yapamadı. Yani dolayısıyla ABD çekilirken imaja bir çizik yedi ama bölgeye bir ateş topu bırakarak da rakiplerine karşı bir kazanım elde etti” görüşünü de bizimle paylaşıyor.

Kitabın da işte bu noktada çok önemli olduğunu vurgulayan Varlı, böylesine hızlı değişen güç dengeleri ve gelişmelerin arşiv şeklinde tutulması gerektiğini bir kez daha anımsatıyor.

Üç bölüm, 16 yazar…

Üç bölümden oluşan kitapta yer alan isimler ve makale başlıkları şöyle:

• Prof. Dr. Hayri Kozanoğlu “ABD’nin Afganistan Yenilgisi ve Küresel Dengeler”
• Doç. Dr. Yonca Özdemir “Amerika’nın Zayıflayan Uluslararası Hegemonyası ve Kafa Karıştıran Dış Politikası”
• Doç. Dr. Ceren Ergenç “Afganistan’dan Çıkış Çin-ABD Çekişmesinde Yeni Bir Perde Açacak”
• Kamuran Kızlak "ABD’nin Başlamadan Biten Hegemonya Restorasyonu ve Çin”
• Prof. Dr. İlhan Uzgel “Ortadoğu’yu ‘Bekçilere Bırak Pasifik’e Odaklan”
• Prof. Dr. Kemal Bozay “Taşlar Yerinden Oynadı Yeni Dengeler Oluşuyor”
• Doç. Dr. İkbal Dürre “Büyük Oyun Geri Dönerken”
• Dr. Barış Adıbelli “Yüzyılın En Büyük Jeopolitik Sınavı”
• Doç. Dr. Fikret Başkaya “Kutsal Savaşta Afganistan: Siyasal İslam Emperyalizm İlişkisi”
• İbrahim Varlı “Emperyalizm, Köktencilik, Taliban Kıskacında Afganistan; İmparatorluklar Mezarlığı”
• Doç. Dr. Hakan Güneş “IŞİD-Horasan, Taliban Selefizm ve Emperyalizm”
• Prof. Dr. Taner Timur “Afgan Dramı İnsanlık Dramı”
• Özgün Basmaz “Emperyalizm ve Gericilik Kıskacında Afgan Kadınlar”
• Dr. Arif Keskin “İslam Emirliği, Taliban ve Cumhuriyet Düşmanlığı”
• Dr. Gülriz Şen “Afganistan’da Taliban Döneminden Türkiye ve İran’ın Payına Düşecekler”
• Doç. Dr. Behlül Özkan “Dış Politikada Masal Yerine Gerçeklik ve Afganistan.”

Adıbelli: Afganistan sadece bir havaalanı konusundan ibaret değil