Anne babalar dikkat! 4.5 yaşında ergen

45 yaşındaki Deniz, oğluna banyo yaptırırken koltuk altında tüyler farketti, telaşlandı. Tekrar kontrol etti, evet koltuk altında tüyler vardı. Çınar daha 8 yaşındaydı. Hemen telefona sarıldı, doktordan randevu aldı.

Doktor çocuğu muayene etti, koltuk altına baktı, sonra testislere, normalden büyüktü. Bu yaşta bir çocukta testis hacmi dört ml'yi geçmemeliydi. Endişelendi. Onun endişesi Deniz'e geçti. Doktor anne ve oğlunu hemen çocuk endokrinolojisine gönderdi.

"Endrokrinoloğa gittiğimizde doktorumuz sol elin röntgenini istedi. Bilekte bulunan bir kıkırdak dokunun durumu ergenlik başlangıcında önemli bir göstergeymiş. Röntgenle birlikte kan testleri istedi, ayrıca boy ve kilosuna baktı. Eşim de ben de ortalama boyda insanlarız. Oğlumuz, anne babanın boy ortalamasının üstünde bir boyda çıkınca, kan testlerinin sonuçları çıkana kadar mutlaka paketli gıdalardan, ketçap ve mayonez gibi ürünlerden uzak durmamız gerektiğini söyledi."

Kan testinin sonuçları hem doktora, hem Deniz'e, hem Çınar'a derin bir nefes aldırdı. Deniz'de ergenlik başlamıştı, ama kan değerleri normaldi. Çınar önümüzdeki iki yıllık dönemde çok dikkatli olacak, paketli gıdalar yemeyecek, mutlaka spor yapacaktı. Yüzme, voleybol ya da basketbol... Doktor, bu dönemde iştahının çok artabileceğini, sporun da bunu dengeleyeceğini söyledi.

Çınar'ın kan değerleri doktorun istediği gibi çıkmasaydı, ayda bir vurulan bir iğneyle boy uzaması ve ergenlik kontrol altına alınacaktı. Çünkü birden uzayan boy kısa süre sonra duracak ve muhtemelen Çınar'ın boyu, olması gerekenden kısa kalacaktı.

Deniz ve oğlu direkten döndü, ama bu sorunu yaşayanların sayısı giderek artıyor.

The Telegraph geçen hafta erken ergenlikle ilgili bir haber yayınladı. Haberde İtalya, Türkiye, ABD, Hindistan ve Almanya'dan gelen raporlar doğrultusunda kız çocuklarında erken ergenliğin artmaya başladığı söyleniyordu.

Haberde "Bir Türk endokrinoloji kliniğinin verileri" de sunuldu. Yakın tarihli bir çalışmaya Nisan 2020 ile Mart 2021 arasındaki bir yıllık dönemde, iki kattan fazla kız çocuğuna erken ergenlik teşhisi konuldu. Gazete, veriler Avrupa Pediatrik Endokrinoloji Derneği'nin yıllık toplantısında sunulduğunu yazdı.

Peki neler oluyor?

Gazeteye konuşan uzmanlar erken ergenlikte üç suçluya işaret ediyor: Yükselen obezite seviyeleri, yüksek stres ve çevresel toksinler.

Erken ergenliği, artıp artmadığını ve olası nedenlerini Çocuk Endokrinoloji ve Metabolizma Uzmanı Prof. Dr. Bumin Dündar'a sorduk.

Prof. Dr. Dündar, Türkiye'de bu konuda raporlara yansımış bir artıştan söz edilemeyeceğini fakat gözlemlerine dayanarak bir artış olduğunu söyledi. Dündar sekiz yaşından önce girilen ergenliğin, erken ergenlik olarak tanımlandığını belirterek "Erkeklerde 9, kızlarda 8 yaşından önce ergenlik bulgularının başlaması erken ergenlik olarak tanımlanır. Kızlarda daha sık karşılaşılan bir durumdur. Kızlarda 7-8 yaş gri bölge olarak adlandırılır ve bu yaş aralığındaki ergenliğin patolojik kabul edilmesi için hızlı ilerleme göstermesi ve yetişkin boyunda ciddi kayıp görülmesi gereklidir. Bu nedenle olgular en az 6 ay izlenmelidir" diye konuştu.

Prof. Dr. Dündar "Dünya literatüründe erken ergenliğe giren beş yaşında çocuk bildirilmiştir. Genelde olgular 7-8 yaş arasında başvuruyor. Erken ergenlik tanısı alan en küçük olgumuz ise tanı anında 4.5 yaşındaydı" dedi.

Prof. Dr. Dündar'ın açıklamaları özetle şöyle:

• Ergenliğin normal yaş aralığında olması hem somatik gelişim hem de psikososyal gelişimin normal olması açısından önemli. Ergenliğe girişle beraber kızlarda östrojen, erkeklerde testosteron artışı kemikteki büyüme kıkırdaklarının hızla kemikleşmesine neden olur. Başta hızlı olan büyüme daha sonra erken dönemde durur ve ileriki dönemde boy kısalığına neden olur. Erken ergenliğe giren çocukların cinsel gelişimleri de erken olduğu için duygusal travmalara maruz kalabiliyorlar. Erken ergenliğe yol açan altta yatan patolojik durumlar varsa bunlar çocuğa zarar verebilir.
• Erken ergenliğe girmede endokrin (horman) bozuculara maruz kalmak önemli. Hormon etkisi gösteren veya hormonların üretimini, salınmasını, taşınmasını veya yıkımını etkileyerek endokrin sisteme zarar veren doğal veya sentetik maddelere endokrin bozucular deniyor. Endokrin bozucu maddelerin kullanımı ne yazık ki günümüzde giderek artmakta ve ergenlik ve üreme sağlığı üzerine olumsuz etkiler göstermektedirler. Endokrin bozucular doğal ve sentetik (katışık-bileşik) ürünler olarak iki gruba ayrılır. Endokrin bozucular arasında doğal olarak ve mevsiminde elde edilmeyen meyve ve sebzeler, soya ürünleri sayılabilir.
• Sentetik endokrin bozucuların bazıları ise DES (dietilstilbesterol), fungisitler (mantar ilaçları), herbisitler (yabani bitki öldürücü), temizlik maddeleri, cila, çözücüler, kozmetik ürünler, boyalar ve plastik maddeleri içerir. Elektromanyetik alan oluşturan cihazların da endokrin bozucu olarak etki yaptığına dair çalışmalar yayınlanmıştır.

Elektromanyetik alanlara dikkat

• Organik olmayan tarımsal ürünlerin tüketilmesi veya diğer endokrin bozucu kimyasallar ile daha anne karnındaki gelişim döneminden itibaren sürekli temas halinde yaşamak beyin, hipofiz ve üreme bezlerini etkileyerek erken ergenliğe neden olabilir. Günümüzde ergenlik yaşının erkene kaymasında endokrin bozucu maddelerin de rolü vardır. Bu nedenle çocukların bu tür besin maddeleri ve kimyasallardan olabildiğince korunması önem taşımaktadır.
• Günümüzde artan teknolojik ilerlemeler sonucu radyo, televizyon yayınları, cep telefonu baz istasyonları, kablosuz internet araçları ve elektronik aletlerin kullanılması, elektromanyetik alanlara (EMA) maruziyeti çok artırmıştır. EMA’nın insan sağlığı üzerine etkileri ile ilgili dünya genelinde artan endişe vardır ve olası zararlı etkileri kanser riski, hematolojik etkiler ve kognitif bozukluklar üzerine yoğunlaşmaktadır. Endokrin sistem etkilerinde, büyüme metabolizması ve üreme sistemi en çok ilgi çeken konular olmakla birlikte; melatonin salınımı, tiroid fonksiyonları, glukoz metabolizması ve adrenal (böbrek üstü salgı sistemi) sistem üzerine olumsuz etkilerine ilişkin görüşler de bulunmaktadır. Elektromanyetik alanların erken ergenlik üzerine etkisi üzerine araştırmalar ise az sayıda. Bu çalışmalarda ergenlik üzerine olumsuz etkileri olabileceğine dair veriler elde edilmişitr. Bu konuda daha ileri çalışmalara gereksinim vardır.
• Tablet ve telefonlarda çocukların maruz kaldığı mavi ışığın erken ergenlikle ilgisini araştıran deneysel hayvan modeli bir çalışma Gazi Üniversitesi Çocuk Endokrinoloji Bilim Dalı’nın önderliğinde yapılmış ve şu an yayınlanma aşamasındadır. Bu çalışmada mavi ışığa maruziyetin sıçanlarda erken ergenliğe yol açtığı saptanmıştır. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) 16 yaşından önce cep telefonu kullanımını önermiyor. Tablet vb kullanımı günde bir saati aşmamalıdır.

Aşırı çilek tüketimi meme gelişimi başlattı

• Pandemide yaşanan olumsuz şartların çocukların sağlığını olumsuz etkilediği aşikar. Obezite sıklığında bir artış söz konusu. Erken ergenlikle ilgili biri Türkiye’den olmak üzere yapılan kesitsel birkaç çalışmada da erken ergenlik sıklığında neredeyse iki kata varan artışlar bildirilmiştir.
• Stresin de erken ergenlikle ilişkili olduğuna dair yayınlar bulunmaktadır. Pandemi döneminde artan stres de tabii ki erken ergenlik olgularındaki artışa katkı yapmış olabilir.
• Mevsiminde olmayan gıdalarla beslenme, aşırı ilaçlama, östrojen içeren soya ürünleri ve propolis, arı sütü gibi gıda takviyelerinin bağışıklık artırdığı gerekçesiyle aşırı tüketilmesi endokrin bozucu olarak erken ergenliğe katkı sunmaktadır. Literatürde aşırı çilek tüketimi ile meme gelişimi başlayan bir kız olgu Türkiye'den bildirilmiştir. Meyve ve sebzeleri mevsiminde tüketmek, yemeden önce iyice yıkamak, soya bazlı ürünleri aşırı miktarda tüketmemek, katkı maddeli ve işlenmiş ürünlerden mümkün olduğunca uzak durmak, gıda takviyeleri ve vitamin içeren ürünleri gelişigüzel kullanmamak önemlidir.
• Türkiye’den yapılmış kesitsel bir çalışmada pandemi öncesine göre erken ergenlik olgularında iki kata yakın bir artış bildirilmiştir. Adet görme yaşının da birkaç ay erkene kaydığı saptanmıştır. Biz de gözlemsel olarak kliniklerimizde erken ergenlik şikayeti ile başvurularda bir miktar artış gözlemliyoruz.

8 soruda erken ergenlik

- Erkek ve kızlarda ergenliğin ilk bulguları nelerdir?
Kızlarda ergenlik sıklıkla meme tomurcuklanması ile başlar. Tomurcuklanma tek taraflı olabildiği gibi iki taraflı da başlayabilir. Bazen gözle rahat gözlenmeyebilir ve ele meme dokusuna dokunulduğunda bir şişkinlik hissedilir. Erkeklerde ilk bulgu testislerin büyümesidir, testis hacminin 4 ml olması erkeklerde ergenliğin habercisidir. Her iki cinste de büyümenin hızlanması ve davranış değişiklikleri de sıklıkla beraber gözlenir.

- Kızlarda memeleri büyüyen her çocuk ergenliğe girmiş kabul edilebilir mi?
Kızlarda her meme gelişimi erken ergenlik anlamına gelmez, ama mutlaka tetkik edilmelidir. Genelde iki yaşından önce olmakla birlikte bazen daha büyük yaşlarda da erken ergenlik olmadan değişik nedenlerle (mevsimsel olmayan yiyecekler, östrojene hassasiyet vb) veya herhangi bir neden bulunmadan memelerde büyüme söz konusu olabilir. Fizik muayene, hormonlar ve kemik yaşı normalse bu olgular takip edilmelidir. Takipte erken ergenliğe geçiş yoksa bu durumun çocuklara bir zararı yoktur.

- Meme gelişimi olmadan genital bölge ve koltuk altında kıllanma olması da erken ergenliği gösterir mi?
Kızlarda genital ve koltuk altı kıllanması böbrek üstü bezi hormonlarının artışı ile olmakta ve genelde meme gelişiminden sonra başlamaktadır. 8 yaşından önce veya meme gelişimi başlamadan genital ve koltuk altı kıllanması başlayan çocukların özellikle böbreküstü bezi hastalıkları açısından mutlaka bir çocuk endokrinoloji uzmanına başvurmaları gerekir.

- Gerçek ve yalancı ergenlik tabirleri neyi ifade eder?
Gerçek ergenlik normalde ergenlik döneminde hipotalamus ve hipofiz bezindeki hormonların salınımının artması ve bu hormonların erkeklerde ve kızlarda yumurtaları uyararak seks hormonları artışına neden olması ile oluşan durumdur. Yani normalde olan fizyolojik bir olayın erken yaşlarda meydana gelmesidir. Yalancı ergenlik ise bu normal aktivasyon olmadan değişik nedenlerle seks hormonlarındaki artış nedeniyle görülen durumdur. Çocuklarda en sık gerçek ergenlik görülür.

- Erken ergenliğe girmenin çocuklarda ne gibi sakıncaları vardır?
Ergenliğe girişle beraber olan kızlarda östrojen, erkeklerde testosteron artışı kemikteki büyüme kıkırdaklarının hızla kemikleşmesine ve başta büyüme hızlansa da daha sonra büyümenin durması ile boy kısalığına neden olmaktadır. Ayrıca psikolojik bozukluklara yol açabilir. Altta yatan patolojik durumlar varsa bunlar çocuğa zarar verebilir.

- Erken ergenliğin tedavisi var mıdır? Tedavi varsa yan etkisi var mıdır?
Erken ergenlik salınımı artan hormonları baskılayan ilaçlarla durdurulabilmektedir. Çocuk endokrinoloji merkezlerinde bu tedaviler uygulanmaktadır. Normal ergenlik yaşında tedavi sonlandırıldıktan sonra 6 ay içinde ergenlik yeniden başlamaktadır. Tedavinin bazı olgularda görülen kilo artışı dışında belirgin yan etkisi saptanmamıştır.

- Adet gördükten sonra kızlarda boy uzamaz deniyor, normal adet görme zamanı nedir ve daha fazla boy uzaması için adet geciktirilebilir mi?
Adet gördükten sonra kızlarda ortalama 5-6 cm daha boy uzaması olur. Ancak bu değerler kişiden kişiye değişiklik gösteri ve daha az veya fazla boy uzaması da söz konusu olabilir. Normalde 10 yaşından sonra adet görmek normal olarak kabul edilmektedir, Türkiye için ortalama 12-12.5 yaştır. Normal zamanında başlayan ergenliğin ve adetlerin durdurulması ve geciktirilmesinin daha fazla boy kazanımına neden olduğuna dair yeterli bilimsel veri yoktur. Bu nedenle doğru bir yaklaşım değildir. Tedaviler sadece patolojik durumlar için geçerlidir. Kaldı ki çocuklarda erişkin boy genetik ve çevresel birçok faktörün etkisi altında oluşmaktadır. Ayrıca normal fizyolojik bir olayı baskılamanın ileride ne gibi zararlar verebileceğini kestirmek güçtür.

- Çocuğumda erken ergenlikten şüphelenirsem nereye başvurmam gerekir?
Çocuğunuzu mutlaka bir çocuk endokrinoloji uzmanına muayene ettirmelisiniz.