Savaşın ekonomik sonuçlarının en ağır yaşanacağı ülkelerden biri Türkiye olacak denilmişti, öyle de oldu. Özellikle ayçiçek yağında akut bir kriz yaşanıyor.
Fiyatların yükseleceğine ilişkin beklenti 1970’lerdeki petrol şokunun ve Kıbrıs ambargosunun ardından ortaya çıkan “Stokçuluk” davranışının 2022’de hortlamasına neden oldu. Bir yanda 3-5 lira tasarruf edebilmek adına marketlere akın eden ve ihtiyacından daha çok yağ talep eden dar gelirli tüketiciler, diğer tarafta mal kıtlığı yaşamaktan tedirgin olan marketler bulunuyor. Bir taraf talebi patlatıyor, diğer taraf arzı kısıyor. Dengesizlik ortamında ayçiçek yağının fiyatı sert şekilde artmış durumda.
Marketlerin korkusu stokların bitmesi
Hem üretim hem de tüketim tarafında baskın olan duygu panik… Fakat her iki taraf da haksız değil. Market tarafına bakalım.
Perakende sektöründe temel korku stokların tükenmesi. Raflara yağ koyamamaktan korkan zincir marketlerin özellikle büyük şubeleri malları depolarda tutmanın daha avantajlı olacağını düşünüyor. Peki bu korku haklı mı yoksa haksız mı? Sektörün sivil toplum kuruluşu Bitkisel Yağ Sanayicileri Derneği Ticaret Bakanlığı'na konu ile ilgili yazı yazdı ve Türkiye'deki ayçiçeği yağı stoklarına dair bilgiler aktardı. Azak Denizi'nde çıkışına izin verilmeyen gemilerin getirilmemesi halinde Türkiye'nin yağsız kalabileceğini ifade eden Bitkisel Yağ Sanayicileri Derneği, şu an stoklarda en fazla Mart sonu, Nisan ortasına yetecek kadar yağ kaldığını söyledi. Buna karşın bu iddianın ardından çiçeği burnunda Tarım Bakanı bu iddiayı yalanladı. Peki ne kadar Ayçiçek yağı stoğumuz varmış? Yeteri kadar… Böyle diyor Vahit Kirişçi.
Tüketiciler tasarruf derdinde
Krizi tetikleyen oyunculardan biri marketler. Daha büyük oyuncu ise tüketiciler grubu. Özellikle yoksul mahallelerde zincir market şubelerinde Ayçiçek yağına ilişkin olağanüstü bir talep artışı yaşandığı söyleniyor. Bu durum çeşitli marketlerde kavgalara neden olmuş durumda. Sorunun yaşandığı bölgelerin genel itibariyle yoksul mahalleler olması talep davranışını tetikleyen motivasyona ilişkin fikir veriyor. Fiyatın yükseleceğini düşünen tüketiciler, tıpkı akaryakıtta olduğu gibi, fiyat yükselmeden ürüne sahip olmak istiyor. Bu da talebi normalin üzerine çıkararak fiyatı artırıyor.
Hindistan bile işin içinde
Ayçiçek yağında içeride yaşananlar bu. Dışarıda fiyatları belirleyen temel gündem ise dünyanın en büyük iki Ayçiçek yağı üreticisinin yani Ukrayna ve Rusya’nın savaşıyor olması. Ancak tarım ürünleri içinde stoklanabilir olanların fiyatı büyük ölçüde küresel piyasalarda belirleniyor. Konumuz ayçiçek yağı ise Rusya ve Ukrayna’nın dışında önemli bir aktör de Hindistan.
1,5 milyarlık nüfusuyla devasa bir pazar Hindistan. Bu haliyle dünyanın en büyük yağ ithalatçısı. Sadece Ukrayna’dan 1,7 milyon ton, Rusya’dan ise 500 bin ton yağ ithal ediyor. Türkiye’nin toplam Ayçiçek yağı ithalatı ise 820 bin ton.
Fakat Hindistan’da bir başka kriz var. 1,5 milyarlık bu devasa ülke, Endonezya’dan palm yağı ithal etmekte zorlanıyor. Çünkü pandemiyle birlikte Endonezya palm yağına ihracat kısıtları getirdi. Konumuzla ne ilgisi var denebilir. Palm yağı almakta zorlanan Hindistan piyasası ayçiçek yağı talebini artırıyor. Bu da Ayçiçek yağında fiyatı artıran bir diğer neden. Yani savaşın yanı sıra talepte de olağanüstü artışlar yaşanıyor. BM Gıda ve Tarım Örgütü (FAO)’nün bitkisel yağ fiyatları endeksi şubat ayında yüzde 8,5 oranında arttı ve tarihi rekorunu kırdı.
En kötü senaryo
Rusya ve Ukrayna’dan yapılan ithalatı karşılayan Azak Limanı çalışamıyor. Sevkiyatlar durmuş halde. Ayçiçek yağı üretimi de iç talebi karşılamıyor. Çare rotayı ya Romanya, Bulgaristan hattına ya da Arjantin, Brazilya hattına çevirmek. Bu iki bölgede de Ayçiçek yağı üretimi bol miktarda var. Ancak Romanya, Bulgaristan hattında öncelik AB ülkeleri olabilir. Azak Limanı’da açılmazsa kısa dönemde tek çare Güney Amerika’dan yağ getirmek olacak. Ancak bu da birkaç ay sürecek bir operasyon.
Ayçiçeğini dünya konuşuyor ama bizim gibi değil
Savaştan kaynaklı Ayçiçek yağında fiyatların artması sadece Türkiye’nin değil, tüm dünyanın sorunu olsa gerek diye düşünebilirsiniz. Ancak tablo dünyada böyle değil. Fiyatlar artıyor evet ama bu durum Türkiye’deki gibi bir infiale neden olmuyor. Bizdeki infialin nedeni halkın artık dayanacak gücü kalmaması. 3-5 lira tasarruf yapabilmek için saatlerce ekmek kuyruğunda bekleyen, kışın kombiye yaklaşamayan, elektrikli fırını çalıştırırken korkan bir halktan bahsediyoruz. Yağ fiyatlarındaki tepki normal.
Fakat Ayçiçeği tüm dünyada farklı bir nedenle gündemde. Bildiğiniz üzere dünyanın en büyük ayçiçeği üreticisi Ukrayna. Bu nedenle ayçiçeği savaş karşıtı gösterilerin sembolü haline gelmiş durumda.
Salı gecesi ABD’de, First Lady Jill Biden, sağ koluna ayçiçeği dikilmiş bir elbise giydi. Dünya’da Rus Büyükelçilikleri önünde yapılan protesto gösterilerinde elçiliklerin önüne ayçiçekleri bırakılıyor. Ukrayna’da ise bir kadının Rus askerlerine ayçiçeği tohumu verip “Bu tohumları cebinize koyun, öldüğünüzde yerinize ayçiçekleri açsın” dediği bir görüntü viral olmuş durumda.
Bizde ise geçim sıkıntısından başka konuşacak mecal kalmadı. Çok yorulduk.