Vicdan, bir şeyi “doğru” ya da “yanlış” yapıp yapmadığınızı değerlendirdiğinizde hissettiğiniz duygudur. Sahip olduğumuz ahlaki ilkeleri bireysel (kişisel) düzeyde geliştirilen vicdanımızın yardımıyla anlarız. Bu bizi bunlara göre hareket etmeye motive eder ve dolayısıyla karakterimizi ve davranışlarımızı değerlendirmemize yardımcı olur. Sonuçta, onları ne kadar iyi takip ettiğimiz açısından kendimizi bu ilkelere göre yargılamamıza yardımcı olur.
Vicdan Bilinçten Nasıl Farklıdır?
Vicdanınızı, kişiliğinizin doğruyu yanlıştan ayırmanıza yardımcı olacak bir parçası olarak düşünün. Buna göre, bazı dürtü ve arzulara direnirsiniz (örneğin sınıfta yemek yemek) ve doğru ya da “doğru” kabul edilen davranışı (öğretmenin ne öğrettiğine dikkat etmek) takip edersiniz.
Bu, vicdanı ahlaki iç sesiniz haline getirir. Varlığının tek amacı, başkalarına yardım etmenize yardımcı olan davranışlardan oluşan prososyal davranışlarda bulunmanıza yardımcı olmaktır.
Bilinç ise çevrenizin ne kadar farkında olduğunuzu yansıtır. Bunu anlamanın iyi bir yolu, Freud'un psikanaliz teorisinin önerdiği gibi, insan zihnini bir buzdağı olarak düşünmektir .
Buzdağının yüzeydeki ve görünen kısmı bilinçli farkındalığınızı temsil eder. Zihninizin bu kısmı, farkında olduğunuz ve kolayca tanımlayabileceğiniz her şeyi ifade eder. Örneğin şu anda bu makaleyi okurken bilinçli zihniniz bir yandan bağlantı kurmanıza yardımcı olurken, bir yandan da gördükleriniz ve okuduklarınız konusunda doğru yolda kalmanızı sağlıyor.
İkinci katman bilinçaltınızdır. Bunlar şu anda farkındalığınızda mevcut olmayan, ancak nispeten az bir çabayla bilincinize getirilebilecek şeylerdir. Örneğin birisi size dün akşam yemeğinde ne yediğinizi sorarsa, bu bilgiyi kolaylıkla bilinçli farkındalığınıza taşıyabilir ve soruyu cevaplayabilirsiniz.
Buzdağının en derin seviyesi bilinçdışı zihninizdir. Bunlar varlığınızın farkında olmadığınız yönleridir; bilinçli zihninizden gizlenirler. Bunlar korkularınızı, şiddet içeren güdülerinizi, dürtülerinizi ve arzularınızı içerir.
Buzdağı Teorisi veya Freud'un insanların zihnindeki bilinçsizliğin psikolojik analizinin modeli.
Bu nedenle, 'vicdan' ile 'bilinçli' arasında ayrım yaparken, bilinçli olmanın uyanık ve farkında olmak anlamına geldiğini, vicdanın ise doğruyu yanlıştan ayıran içsel anlayışınız olduğunu unutmayın.
Vicdanımız Ne Zaman Ortaya Çıkar?
Erken dönemde ahlak üzerine çalışan araştırmacılar, ahlaki benliğin genellikle 3 yaşında geliştiğini öne sürmektedir. Bu yaşta çocuk, doğru ve yanlış fikirlerini ve doğru şeyi yapmanın beraberinde getirdiği duyguları keşfetmeye başlar. Yanlış bir şey yaptıklarını hissettiklerinde de suçluluk duygusu yaşarlar.
Ebeveynlik ve disiplin alanında tanınmış bir çocuk psikoloğu ve araştırmacı olan Martin Hoffman (1983) , çocuk büyürken ebeveynlerinin belirlediği kuralları içselleştirdiğinde (kişisel hale getirdiğinde) ahlak veya vicdanın geliştiğini öne sürer. Bu kurallar çocuğa dünyayı, neyin kabul edilebilir olduğunu ve kişinin onunla nasıl ilişki kurduğunu öğretir. Bu kurallar, 1 yaşından itibaren çocuğun vicdanının yapı taşlarıdır.
Şimdi Freud'un psikanaliz teorisine geri dönelim. Freud vicdanın 'süperego'nun bir parçası olduğunu savunuyor. Süperego çocuklarda 3 ila 5 yaş civarında gelişir ve çocuğun kişiliğinin en son gelişen kısmıdır.
Yalnızca haz elde etmeye odaklanan 'id' doğuştan itibaren mevcuttur. İd, hazzı en üst düzeye çıkarmak ve acıyı azaltmak ister. Geçerli veya haklı olmayabileceğini bilseniz bile, isteyebileceğiniz tüm dürtü ve arzuları içerir!
Daha sonra 'ego'nuz gelişir. Bu, 'gerçeklik ilkesine' göre hareket eder, kimliğin taleplerini yönetmenize ve davranışınızda dengeyi korumanıza yardımcı olur, böylece toplumda bencilce davranmazsınız.
'Süperego'nuz, nasıl davranacağınız ve davranacağınız konusunda ebeveynlerinizden ve toplumdan aldığınız tüm bilgileri içerir. Süperego 'ahlaki prensip' doğrultusunda hareket eder. Bu, temelde toplumda doğru davranış biçimini bulmanıza yardımcı olmak için zamanla ortaya çıkan vicdanınızdır .
Ruhun ego psikolojisi modelinden İd, Ego ve Süperego
İd ve süperegonun bilinçdışı düzeyde çalıştığını not etmek önemlidir. Bunlar sizin sezgileriniz veya 'içgüdüleriniz'dir, oysa ego bilinçli düzeyde çalışır ve id ile süperego arasında aracılık yapar (dengeler).
Bilinçdışı ve Bilinç için Freud'un Buzdağı Modeli
Ancak bu teorisyenler ve araştırmacılar vicdanın esasen ebeveyn ve kültürel faktörler yoluyla öğrenildiğini öne sürüyorlar.
Paul Bloom gibi ahlakın hepimizin doğuştan gelen bir özelliği olduğunu savunan bazı psikologlar var.
Tüm bebeklerin şefkat ve empatiyle doğduğunu savunuyor. Hepsinde adalet duygusu var. Bu iddialar, ikiz olan ve doğumda ayrılan evlat edinilen çocuklar üzerinde yapılan genetik araştırmalardan gelmektedir. Eğer ikizler nazik olmalarını sağlayacak 'gene' veya 'kalıtsal materyale' sahip olsaydı, farklı aile ortamlarında büyümüş olmalarına rağmen empatik olmaya devam edeceklerini buldular.
Çözüm
Peki hangi bakış açısı doğrudur? Şu an itibariyle gerçekten bilmiyoruz. Vicdanın öğrenme ve sosyalleşme yoluyla geliştiğini iddia eden araştırmalarda daha fazla kanıt olsa da, onun genetik olarak doğumdan itibaren kazanıldığı yönündeki yeni bakış açıları da umut verici görünüyor!