Türkiye’nin son Şam Büyükelçisi Ömer Önhon, Cumhuriyet'ten İpek Özbey'in sorularını yanıtladı.
Putin ve Erdoğan’ın 29 Eylül'de gerçekleştireceği görüşme öncesi İdlib'e bir operasyon gündemi oluştu. Önhon, "İdlib’e kara harekâtı kanlı ve acı olaylara yol açar" uyarısı yaptı.
Önhon, Özbey'in sorularını yanıtladı:
Sosyal medyada “İdlib bir şeylere gebe, daha doğrusu İdlib öne çıkarılarak Suriye’de bir şeyler pişiriliyor” şeklinde bir paylaşımınız oldu. Sizin yorumunuzdan birkaç gün sonra Rus basını, Rusya ile Şam rejimi güçlerinin Suriye’nin İdlib çatışmasızlık bölgesine müdahaleye hazırlandığını iddia etti. Mart 2020’den beri nispeten sakin olan İdlib’de gerginlik neden arttı?
Bugün ne olduğunu anlamak için bir parça geriye gitmeliyiz. İdlib bölgesinde normal olmayan bir durum var. 2016 sonunda Halep düştükten sonra, muhaliflerin bir kısmı Halep kırsalı ve İdlib’e gitti. Ondan sonra Astana’da çatışmasızlık bölgeleri oluşturulmasına karar verildi. Amaç, yıllardır abluka altında olan ve sivillerin çok zarar gördüğü bu bölgelere insani yardım girişini mümkün kılmak, çatışmaları sona erdirmekti. Buralarda rejimin altında yaşamak istemeyen insanları otobüslerle İdlib’e gönderdiler, size burada dokunulmayacak, dediler. Fakat diplomaside bizim “salam politikası” dediğimiz yöntemlerle rejim ve Rusya zaman içinde bütün bu bölgeleri operasyonlarla geri aldı.
- İdlib hariç...
Evet, İdlib hariç. Geri aldığı yerlerdeki sivillerin ve silahlı milislerin bir kısmı da orada kaldı, silahlarını teslim ettiler. Rejimden kaçan ve o anlaşmalar uyarınca o bölgeden çıkarılan gruplar, Suriye’nin dört bir yanından İdlib’de toplandılar. İdlib’in savaştan önceki nüfusu 1 milyon civarında, şimdiki nüfusu ise 4.5 milyon civarında... Ve orada şu anda HTŞ’nin hâkimiyeti var. Bu, El Kaide’den neşet etmiş, sonra onlardan koptuğunu açıklayan El Nusra, sonrasında Şam’ın Fethi Cephesi ve şimdi de HTŞ olan İslamcı bir yapılanma. 2017’den beri orayı ele geçirdi. Onun dışında Kafkasya ve Asya’dan gelen gruplar var. Çatışmasızlık bölgelerine dair anlaşmayı hatırlayalım, “Ateş kesilecektir ama terörist gruplar bu anlaşmanın dışındadır” diyor. O dönem şahsen şöyle düşünmüştüm: Ruslar bunu istedikleri gibi kullanacaklar! Şimdi ne yapıyorlar, gidip İdlib’i bombalıyorlar. “Hani harekât olmayacaktı” diyorsun, “iyi de biz teröristleri vuruyoruz” diyorlar. Yani mutabakatı istediği gibi yorumlayarak harekâtlarını sürdürüyorlar.
- “İstediği gibi yorumluyor” diyorsunuz ya tam da sormak istediğim: Ne zaman bunu yapmak istiyor da anlaşmadaki o ifadeyi öne sürüyor?
Suriye’de çok aktör var ama sahanın hâkimi kim derseniz, Rusya’dır. Şu anda en çok hangi aktör ipleri elinde tutup sağda solda oynatıyor derseniz o da Rusya’dır. Rusya sahadaki durumu kendi politikalarını idame ettirmek ve Suriye üzerindeki gücünü hatırlatmak için kullanıyor. İsrail’e “Ben sana karışmam, sen gel işini gör” diyor, Suriye’ye “Ben buradan çekilirsem İsrail dümdüz eder” ya da “Türkiye hemen yanı başında, eğer beni dinlemezsen Türkler seni ham yapar” derken bize geliyor, “Sığınmacı akımıyla ve terörist saldırılarla karşı karşıya kalırsınız” kozunu kullanıyor. Şu anda İdlib vilayetinin üçte biri rejimin eline geçmiş vaziyette. Bahsettiğim insanlar dar bir bölgede toplandı. Doğal olmayan bir durum bu.
- Ne açıdan?
Rejim kendisini bu savaşın kazananı olarak görüyor. “Ben bu savaşı kazandım, topraklarımda silahlı grupların bulunmasına razı gelmem” görüşüyle hareket ediyor. Harekâtlarına bunu gerekçe gösteriyor. 2020’de 5 Mart anlaşması imzalanmasına rağmen o günden bugüne İdlib’de Rusya ve rejimin harekâtı hiç durmadı. “İstediğimiz olmazsa geliyoruz” mesajı veriyor.
- İdlib’e harekât neden bu kadar korkulan bir durum?
İdlib’e harekât iki bakımdan çok kanlı ve çok acı olaylara yol açacaktır. Bir kere orada muhalifler konsolide olmuş durumda. Sen ne kadar bombalarsan bombala, eninde sonunda oraya kara kuvvetiyle gireceksin ve orada bazılarına göre 30, bazılarına göre 40, bazılarına göre 50 bin insan var. Bunlar savaşta pişmiş insanlar. Büyük bir kara muharebesi olabilir. Peki, sivil insanlar ne olacak? Ya kaderine razı olup, “Ölürsek ölürüz” diyecek veya rejim kontrolündeki bölgelere gidecek ki bu büyük bir risk ya da Türkiye’ye kaçacak. Bana sorarsanız en olası adres, Türkiye. İdlib’de bir kara harekâtı başladığı takdirde Türkiye’ye sığınmacı akını yeniden olacaktır. Bu kaçınılmaz. İkincisi orada yaşanacak bir savaşın sonucu ne olur bilemem ama her halükârda silahlı insanlar eninde sonunda bir yere gidecek. Yine gelecekleri tek adres, Türkiye olacak. Bunlar kaygı yaratan meseleler. 11 Eylül’de üç askerimiz şehit oldu. Demek ki arkasında kim varsa, Türk askerini hedef alan bir yapılanma da mevcut. Son dönemde Türkiye’ye yakın olduğu söylenen beş silahlı grubun yeni bir yapılanma dahilinde bir araya geldiklerini görüyoruz. Demek bir hazırlık var, herkes kendi pozisyonunu ortaya koymaya çalışıyor.
- Neye hazırlık, kara harekâtına mı? “Bir şeyler olacak” ne demek?
Hem siyasi anlamda birtakım adımlar atılıyor olabilir hem de askeri anlamda... Olanları hatırlayalım. Ağustos sonunda Suriye’de yeni hükümet kuruldu. Yemin etme töreninde Esad konuştu, ademimerkeziyetçilik ve yerel yönetimlerin güçlendirilmesi üzerinde durdu. Bu, Kürtlere verilen bir mesajdı. Kürtler şu anda ülkenin yüzde 25-30’unu elinde tutuyor ve buralar, en verimli bölgeler. Esad bir şekilde onu geri almak istiyor.
- Bunun için nasıl bir adım attı?
SDG’den bir heyet Moskova’ya gitti ve görüşmelerde bulundu. Terör örgütü PKK/PYD’nin yöneticilerinden İlham Ahmed başkanlığındaki aynı heyet şimdi Washington’da... Beyaz Saray’la görüşecek. New York’a da gideceklermiş. Yani BM toplantısının yapıldığı bir döneme rastlayan böyle bir ziyaret ayarlanmış. Şimdi buradan bakınca hatırlayalım: Cumhurbaşkanı, ABD’de Biden ile bir görüşme gerçekleştiremedi. Erdoğan’ın New York’tan dönmeden önce basın mensuplarıyla yaptığı toplantıda ABD’yle ilişkiler konusundaki söyledikleri de zaten durumu net olarak ortaya koyuyor. Bu arada bir gün önce Çavuşoğlu, Blinken ile görüştüğünü, yine birkaç gün önce bakan yardımcısı Sedat Önal, mevkidaşıyla konuştuğunu hatırlayalım. Bu toplantılarda mutlaka Suriye konusu ele alınmıştır. Tahminim olumlu anlamda bir şey çıkmadı, çıksaydı duyardık. Benim orada merak ettiğim şu: Acaba o görüşmelerde Suriye’nin geleceğine dair siyasi hamleler konuşulmuş mudur, hiç zannetmiyorum. Geçenlerde CENTCOM Komutanı, Suriye’nin kuzeyine gidip Mazlum Kobani ile görüştü. Ne görüştüler? Koca CENTCOM Komutanı... Acaba bizimkilere bilgi verildi mi; sanmıyorum. Bütün bunlara bakınca bir şeylerin kaynadığını görüyorsunuz.
- Konuyu açtınız, oradan devam edelim: ABD dönüşü Erdoğan’ın açıklamalarında “S-400 işi bitmiştir”, “Biden ile gidiş pek hayra alamet değil” sözleri ve Putin ile baş başa görüşeceği konusu öne çıkıyor. Tüm bu fotoğrafa baktığınızda ne görüyorsunuz?
ABD ile aramızda bir dizi soru var ve bu sorunların çözümü için hiçbir adım atılmadı. Sorunlar giderek girift bir hal alıyor ve çözülemeyecek duruma geliyor.
- Araya gireyim, bu cümleniz aslında Erdoğan’ın, oğul Bush, Obama ve Trump ile sorun yaşamadığına da itiraz eden bir cümle...
Tabii, Obama’nın son döneminde Türkiye’yle doğrusu iyi bir dönem geçirdiğini hatırlamıyorum. Bu arada Suriye meselesi bu noktaya geldiyse sorumlularından biri de Obama’dır. İkincisi Trump dönemi, ki bu çok tuhaf bir ilişkiydi. Cumhurbaşkanımıza bir gün “en yakın dostum” derken ertesi gün “Kendine gel, fena yaparım” diyen bir adam... Dengesiz bir ilişkiydi o. Şimdi en azından Biden ile normal seyrinde gidiyor, anlaşılamadığını her iki taraf da görüyor. Fena ama bu anlamda daha normal bir ilişki!
- Altı yıl sonra Putin ve Esad yüz yüze görüştü. Türk askerinin saldırıya uğramasından sadece dört gün sonra. Görüşmeye geniş anlamlar yüklendi. 29 Eylül’de de Erdoğan-Putin görüşmesi var. Bu buluşmanın baş başa olmasının anlamı nedir?
Putin-Esad görüşmesinden çok fazla bilgi verilmedi. Ancak Putin’in bir sözü dikkat çekiciydi, “Bölgede yabancı askeri güçlerin mevcudiyetinin kabul edilemeyeceğini, durumu kötüye götürdüğünü” söyledi. Esad ve Putin sonrasında Türkiye’nin adını geçirmeden silahlı güçlerin varlığından söz etti. Demek ki bir şekilde 29’undaki görüşmede gündeme gelecek. Baş başa olma meselesine gelince, bu işler genelde şöyle olur: İki lider baş başa otururlar, bazen yanlarına dışişleri bakanlarını alarak görüşürler. Sonra heyetler arası görüşmeye geçerler. Bu normali. Ama ziyaret boyunca hiçbir teknik heyetin bir araya gelmemesi, görüşmemesi, sadece iki liderin baş başa görüşmesini kafamda canlandıramıyorum. Muhtemelen iki lider baş başa görüşecektir ama dışişleri bakanı, istihbarat başkanları, savunma bakanları da muhataplarıyla görüşecektir. Bu arada İsrail Dışişleri Bakanı, Moskova’ya gittiğinde Lavrov’la basın toplantısı yaptı. Lavrov, “İdlib’de hâlâ istediğimiz sonuca gelemedik. Türkiye, terör örgütleriyle mücadele yükümlülüklerini yerine getirmiyor” dedi ve işaret fişeği öyle atıldı.
- Bu arada Rus basınındaki bir iddiaya göre Putin, Erdoğan’ı Esad ile görüşmeye ikna etmeye çalışacak. Mümkün mü?
İki liderin görüşeceği tek konu Suriye olmayacaktır, Afganistan başta olmak birçok konuda görüşeceklerdir. Benim tahminim, 29’unda iki lider Suriye’nin geleceğine yönelik ciddi bir görüşme yapacak. Bu görüşmede ne olabilir diye düşündüğüm zaman aklıma Rusya tarafından “bir çözüm önerisi” yapılabileceği geliyor. Bir kere bütün bu Suriye meselesini “Erdoğan, Esad ile görüşür mü” noktasına kitlemek doğru değil. Komşu ülkeler savaşıyor dahi olsa görüşürler, görüşmelidirler de... Bu görüşmeleri gerekli düzeyler ve şekillerde yaparlar. Zaten yapılıyor da... İstihbarat başkanlarının görüştüğünü biliyoruz. Üst düzey resmi yetkililer, özel temsilciler görüşebilir ama Esad ve Erdoğan görüşsün demek doğru değil. Rusya’nın burada yaptığı Esad’ın meşruiyetini herkese kabul ettirmek. “Adam ülkesini savunmayacak mı?” deniyor. Tamam da hırsızın hiç mi suçu yok? Esad, kendi halkına karşı kimyasal silah kullandı. Kimyasal Silahlar Örgütü ile BM’nin oluşturduğu araştırma komisyonlarının somut verileri söylüyor, ben söylemiyorum. Sarin gazı kullandı. IŞİD de 2-3 kez bu silahlara başvurmuş. Ama IŞİD’in kullanmış olması Esad’ın kullanmasını meşru kılar mı? Kılmaz... İkincisi, en az 500 bin ölü var Suriye’de. Önemli kısmı çocuk, kadın... Öbür taraf da öldürdü ama Rejim’in öldürdüğü çok daha fazla. Rejim ve Rusya okul, hastane, pazaryeri gibi sivil yerleri hedef aldı. Çok vahşice bir yöntem ama maalesef sonuç veren bir strateji oldu. Bana göre vahşice bir askeri stratejiyle hareket eden böyle bir lidere meşruymuş gibi davranmak doğru değil. Esad zaten Suriye’yi toparlayacak lider de değil. Şu olabilir: Geçiş döneminde Esad orada oturur ama BM Güvenlik Konseyi’nin 2254 sayılı kararında belirtilen ve Rusya dahil bütün BMGK daimi üyelerinin üzerinde mutabık kaldığı parametreler temelinde en yakın zamanda yapılacak serbest seçimlerde kazanan yönetimi alır. Altını çizerek söylüyorum; elbet komşu Suriye ile bir şekilde görüşme yapılmalı ama Esad ile değil.
- Tamam, siz böyle düşünüyorsunuz ama Putin bunu gündeme getirir mi yine de? Bu arada Kremlin Sözcüsü Dmitry Peskov’un “Geniş yelpazede yapılacak bir toplantı olacak” diye mesaj vermesi nasıl yorumlanmalı?
Bana göre gelir. “Suriye ile görüşün” derler muhtemelen. Ben Esad ile Erdoğan’ın görüşmesini pek mümkün görmüyorum.