Bağımsız veri gazeteciliği platformu "Veriler Ne Diyor?", 2024 yılı boyunca Türkiye’deki internet sansürünün boyutlarını gözler önüne seren kapsamlı raporunu yayımladı. Ali Safa Korkut tarafından hazırlanan rapora göre, 1 Ocak - 31 Aralık 2024 tarihleri arasında en az 653 mahkeme kararıyla toplam 758 bin 716 URL’ye erişim engeli getirildi. Rapor; alan adlarından haber metinlerine, sosyal medya paylaşımlarından mobil uygulamalara kadar geniş bir yelpazede uygulanan sansür mekanizmalarını ve bunların hukuki dayanaklarını detaylandırıyor.
Rapor, Türkiye’de internet sansürünün tarihsel gelişimine ve yasal altyapısına da ışık tutuyor. 2007 yılında kabul edilen 5651 sayılı Kanun ile başlayan süreç, 2014 ve 2015 yıllarındaki değişikliklerle genişletildi. Özellikle 2020 yılındaki "Sosyal Medya Yasası" ve 2022'de yürürlüğe giren "Dezenformasyon Yasası" (Sansür Yasası) ile internet üzerindeki denetim ve yaptırım mekanizmaları sertleşti.
ALAN ADLARINA YÖNELİK ENGELLEMELER: BTK ZİRVEDE
Rapora göre, 2024 yılında en fazla erişim engeli alan adlarına uygulandı. Yıl boyunca 173 farklı kararla 740 bin 624 alan adı erişime kapatıldı. Bu sayı, toplam engellemelerin büyük çoğunluğunu oluşturdu.
Alan adı engellemelerinde en çok başvurulan gerekçe, 5651 sayılı Kanun’un 8/A maddesi (Milli güvenlik ve kamu düzeninin korunması) oldu. 738 bin 809 alan adı, bu madde kapsamında "terör örgütü propagandası, yasa dışı bahis, müstehcenlik" gibi suçların işlendiği veya işlenmesine zemin hazırlandığı iddiasıyla engellendi.
Engelleyen merciler incelendiğinde ise zirvede Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu (BTK) yer aldı. BTK, tek başına 471 bin 461 internet sitesine erişimi engelledi. Onu, 233 bin 3 alan adıyla Milli Piyango İdaresi Genel Müdürlüğü izledi. Jandarma Genel Komutanlığı'na bağlı il komutanlıklarının talepleri de engellemelerde önemli bir yer tuttu.
Dikkat çeken bir diğer veri ise, erişime engellenen platformların çeşitliliği oldu. Haber siteleri, sosyal medya platformları, çizgi roman ve çevrimiçi oyun siteleri bu engellerden nasibini aldı. Özellikle Instagram (2 Ağustos 2024), Roblox (7 Ağustos 2024) ve Discord (9 Ekim 2024) gibi milyonlarca kullanıcısı olan platformların erişime kapatılması raporda öne çıkan olaylar arasında yer aldı. Ayrıca Kick, Twitch, Bigo ve Tango gibi canlı yayın platformları da engellenenler listesine girdi.
HABERLERE SANSÜR: YOLSUZLUK VE USULSÜZLÜK HABERLERİ HEDEFTE
2024 yılında haber içeriklerine yönelik sansür de hız kesmedi. Rapora göre, 288 farklı kararla 8 bin 762 haber erişime engellendi. Bu haberlerin konularına göre dağılımı incelendiğinde, ilk sırayı 1.834 haberle "Yolsuzluk ve Usulsüzlük" iddiaları aldı. Onu 1.599 haberle magazin ve 1.458 haberle sadece usulsüzlük içerikli haberler takip etti.
Haberlerde adı geçen ve "mağdur" sıfatıyla korunmak istenen özneler incelendiğinde ise Kamu Görevlileri açık ara öne çıktı. Erişim engeli getirilen 2 bin 705 haberin konusu kamu görevlileriydi. Bu grubu sırasıyla yurttaşlar (1.191), şirketler (1.020) ve iş insanları (1.016) takip etti. Cumhurbaşkanı Erdoğan ve/veya ailesi ile ilgili 608 habere, AKP'ye yakın kişiler ile ilgili ise 981 habere erişim engeli getirildi.
Haberleri en çok engelleyen merciler arasında İstanbul'daki Sulh Ceza Hakimlikleri (SCH) başı çekti. En fazla karar veren 10 merciden 9'u İstanbul'da bulunurken, İstanbul 8. SCH, 638 haberle en çok haber engelleyen mahkeme oldu. İstanbul dışından ilk 10'a giren tek merci ise Adana 6. SCH oldu.
HUKUKİ GEREKÇE: "KİŞİLİK HAKLARI İHLALİ" VE ANAYASA MAHKEMESİ KARARI
Haber engellemelerinin hukuki dayanağı büyük oranda 5651 sayılı Kanun’un 9. maddesi olan "Kişilik hakları ihlali" oldu. 2024’te engellenen 8 bin 762 haberin 8 bin 587’si bu gerekçeyle yayından kaldırıldı.
Ancak rapor, önemli bir hukuki kırılma noktasına da dikkat çekti. Anayasa Mahkemesi (AYM), 9. maddeyi "basın ve ifade özgürlüğüne ağır müdahale" niteliği taşıdığı gerekçesiyle iptal etti ve bu iptal kararı 10 Ekim 2024 tarihinde yürürlüğe girdi. Bu tarihten sonra "kişilik hakları ihlali" gerekçesiyle erişim engeli verilememesi üzerine, başvurucuların "milli güvenlik ve kamu düzeninin korunması" maddesine (8/A) yöneldiği tespit edildi. 10 Ekim sonrasında engellenen 133 haberin 96'sı için kararlar bu tarihten sonra alındı.
SOSYAL MEDYA SANSÜRÜ: "TOPLU KIYIM" VE TİCARET BAKANLIĞI MÜDAHALESİ
Raporda, sosyal medya paylaşımlarına ve hesaplarına yönelik engellemeler de geniş yer buldu. 2024 yılında 120 farklı kararla 7 bin 218 sosyal medya paylaşımına erişim engeli getirildi.
Bu paylaşımların konularında ilk sırayı 3 bin 177 paylaşımla "İstismar" (kadın ve çocuklara yönelik) aldı. İstismar konulu paylaşımlarda en çok adı geçenler AKP'ye yakın kişiler ve kamu görevlileri oldu. İkinci sırada ise yolsuzluk ve usulsüzlük konulu paylaşımlar yer aldı.
Sosyal medya sansüründe en dikkat çekici olaylardan biri Akyazı Sulh Ceza Hakimliği'nin kararı oldu. Mahkeme, Prof. Dr. Bedri Gencer'in İstanbul Sözleşmesi ve doğal afetler hakkındaki açıklamalarına yönelik tepki içeren 2 bin 111 paylaşımı tek bir kararla engelledi.
Sosyal medya hesaplarına yönelik engellemelerde ise Ticaret Bakanlığı'nın rolü öne çıktı. Toplam 1.897 hesaba erişim engeli getirilirken, bunların 1.426 tanesi, Elektronik İlan Doğrulama Sistemi (EİDS) dışında emlak ve taşıt ilanı paylaşan hesaplar olduğu gerekçesiyle Ticaret Bakanlığı tarafından engellendi.
MOBİL UYGULAMALAR VE GOOGLE HARİTALAR YORUMLARI
2024 yılında kullanıcıların 34 mobil uygulamaya erişimi, uygulama mağazalarındaki (App Store, Google Play) sayfaların engellenmesi yoluyla kesildi. Bu uygulamalar arasında 11 canlı yayın platformu, 11 radyo uygulaması, 5 sosyal medya platformu ve 3 çevrimiçi oyun platformu yer aldı. Radyo uygulamalarının tamamı, RTÜK talebiyle lisanssız yayın yaptıkları gerekçesiyle engellendi.
Ayrıca işletmelerin talebi üzerine Google Haritalar üzerindeki 73 kullanıcı yorumuna da erişim engeli getirildi. Bu yorumların tamamının, sağlık kuruluşları veya doktorlar hakkındaki "malpraktis" (hatalı tıbbi uygulama) iddialarını içerdiği belirtildi.
SANSÜRÜN "MATRUŞKA" MODELİ: ERİŞİM ENGELİ HABERİNE DE ERİŞİM ENGELİ
Raporun en çarpıcı bölümlerinden biri, sansürün sürekliliğini ve boyutunu gösteren "Matruşka" modeli analizi oldu. Bir haberin engellenmesinin haberleştirilmesi, o haberin de engellenmesi ve bu zincirin defalarca tekrarlanması süreci detaylandırıldı.
Örnek vaka olarak, Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın oğlu Bilal Erdoğan'ın lise arkadaşının aldığı bir ihale ile ilgili haberler incelendi.
- 1. aşama: Bilal Erdoğan'ın arkadaşının aldığı ihaleye dair haberler, İstanbul Anadolu 8. SCH kararıyla 11 Ağustos 2020'de engellendi.
- Zincirleme sansür: Bu engelleme kararının haberleştirildiği içerikler 2 Eylül 2020'de, bu engellemenin haberi 31 Aralık 2020'de, bir sonraki engelleme haberi 24 Eylül 2021'de, onun haberi 3 Kasım 2022'de ve son olarak bu zincirin altıncı halkası olan haberler 20 Ağustos 2024 tarihinde İstanbul 5. Sulh Ceza Hakimliği tarafından engellendi.
Rapor, bu durumu "matruşka misali iç içe geçen bir sansür süreci" olarak tanımladı.
Veriler Ne Diyor? 2024 İnternet Sansürü Raporu, Türkiye'de internet üzerindeki denetimin sadece "yasa dışı" içeriklerle sınırlı kalmadığını; haber alma hakkı, ifade özgürlüğü ve dijital hafızayı doğrudan etkileyen sistematik bir yapıya dönüştüğünü verilerle ortaya koydu. AYM'nin iptal kararlarına rağmen, farklı yasal maddeler üzerinden sansür pratiklerinin devam ettiği ve özellikle kamu görevlileri ile siyasi figürlerin eleştiriden korunması adına yargı mekanizmalarının etkin bir şekilde kullanıldığı rapordaki bulgularla tescillendi.