Bundan tam 37 yıl önce 12 Eylül 1980 tarihinde Türkiye'nin geleceğini her alanda etkileyecek “12 Eylül Darbesi” meydana geldi.

Darbenin ardından 650 bin kişi gözaltına alındı, 1 milyon 683 bin kişi fişlendi. Açılan 210 bin davada 230 bin kişi yargılandı, 7 bin kişi için idam cezası istendi. 517 kişiye idam cezası verildi, 50 kişinin cezası infaz edildi.

98 bin 404 kişi örgüt üyesi olmak suçundan yargılandı, 30 bin kişi sakıncalı olduğu için işten atıldı. 14 bin kişi yurttaşlıktan çıkarıldı, 30 bin kişi siyasi mülteci olarak yurtdışına gitti.

171 kişinin gözaltında işkenceden öldüğü belgelendi. 937 film sakıncalı bulunduğu için yasaklandı. 23 bin 677 derneğin faaliyeti durduruldu. 3 bin 854 öğretmen, üniversitede görevli 120 öğretim üyesi ve 47 hakimin işine son verildi.

31 gazeteci cezaevine girdi, 300 gazeteci saldırıya uğradı. Üç gazeteci silahlı saldırıda öldürüldü.

Gazeteler 300 gün yayın yapamadı, 13 büyük gazete için 303 dava açıldı, 39 ton gazete ve dergi imha edildi.

Cezaevlerinde toplam 299 kişi yaşamını yitirdi, 14 kişi açlık grevinde öldü.

12 EYLÜL’E GİDEN SÜREÇ (KRONOLOJİ)

1974

7-9 Ocak- Petrol İhracatçısı OPEC ülkeleri 1973’teki Yom Kippur Arap-İsrail Savaşından sonra yıl sonuna doğru başlattıkları Petrol üretim kesintilerini Nisan’a kadar dondurdular. Arapların petrol ambargosu yıl içinde hafiflemesine rağmen 1974 yılında petrol fiyatları 1 yılda tam 4 kat arttı. Bütün dünyada enflasyon ve aynı anda durgunluğun görüleceği, yıllar sürecek kötü bir ekonomik döneme adım atıldı. Bu dönemden diğer petrol ithal eden ülkeler gibi Türkiye de çok etkilendi.

26 Ocak 37. Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti, 17 Kasım 1974’e kadar devam etti. Bülent Ecevit tarafından kurulan CHP-MSP koalisyon hükümetidir. I. Ecevit Hükümeti olarak anılmaktadır. 1. Kıbrıs Barış Harekatı bu hükümet döneminde yapılmıştır.

15 Mayıs Genel Af. Cumhuriyetin »50 nci Yılı Nedeniyle Bazı Suç ve Cezaların Affı Hakkında Kanun adıyla CHP-MSP hükümetinin çıkardığı genel af daha sonra yüksek mahkeme kararıyla da kapsam olarak genişledi ve 12 Mart 1971 Darbesi sonrasında mahkum olan özellikle sol görüşlü pek çok kişi salıverildi.

20 Temmuz 1. Kıbrıs Barış Harekatı

16 Ağustos 2. Kıbrıs Barış Harekatı.

18 Eylül Ecevit başbakanlıktan istifa etti ve ülkeyi seçime götürmeye çalıştı ancak seçime gidilemedi ve ülke 200 gün kadar partiler üstü Sadi Irmak hükümetiyle idare edildi.

1975

5 Şubat ABD Silah Ambargosu. Kıbrıs harekatına karşı tepki olarak ABD Türkiye’ye silah ambargosu uyguladı. Ambargo 1978 yılına kadar sürdü.

31 Mart 1. Milliyetçi Cephe Hükümeti’nin kuruluşu. Sağ eğilimli AP, MSP, MHP ve CGP’nin sol eğilimli CHP’nin yeniden iktidar olmasını engellemek ve yakın bir tehlike olarak gördükleri komünizmin gelişmesini durdurmak amacıyla kurdukları Hükümet. 21 Haziran 1977’ye kadar görevde kaldı. 14 Ekim 1973 tarihinde yapılan genel seçimlerden Bülent Ecevit’in genel başkanlığında CHP 1. Parti olarak çıktı. %33,30 oy ile %29,82 oy alan Adalet Partisi’ni geride bıraktı. Ancak o dönem uygulanan seçim sistemi nedeniyle parlamentoda salt çoğunluğu sağlayamadı. Bu nedenle iki partide de epey tereddüt yaşandıktan sonra CHP Erbakan’ın Milli Selamet Partisi ile koalisyona gitti.

1976

3 Ocak ODTÜ servis otobüsleri ve otobüs duraklarındaki öğrenciler iddiaya göre sağcı gruplar tarafından tarandı. Olayda sol görüşlü bir öğrenci ağır yaralandı ve 40 gün sonra hayatını kaybetti. Bütün Ocak ayında özellikle M.C hükümetinin örtülü desteği altında çok sayıda saldırı düzenlendi Çıkan çatışmalarda sadece o ay, 22 kişi hayatını kaybetti. Bütün 1976 yılı çatışmalar sürdü. Aralarında CHP parti yönetici ve yakınları da olmak üzere çok sayıda insan öldü.

12 Ocak Akaryakıt bayileri direniş yaptılar, akaryakıt satmadılar. Bayiler kâr oranlarının arttırılmasını istiyordu.

1977

1 Mayıs: İstanbul Taksim Meydanı’nda düzenlenen İşçi Bayramı kutlamalarında kalabalığın üzerine meçhul saldırganlar tarafından bir binanın çatısından ateş açıldı. Hâlâ aydınlatılamayan ve tarihe 'Kanlı 1 Mayıs' olarak geçen olayda 33 kişi hayatını kaybetti.

13 Haziran: Dönemin başbakanı Demirel istifa etti. Milliyetçi Cephe Hükümeti sona erdi.

29 Mayıs: İzmir Havalimanı'nda Cumhuriyet Halk Partisi Genel Başkanı Bülent Ecevit’e silahlı saldırı düzenlendi. Sağ kurtulan Ecevit, kontrgerillayı suçladı.

5 Haziran Genel seçim. CHP 1973 seçimlerinde aldığı oyu bu kez %41,4’e çıkardı ama 450 üyeli parlamentoda 213 sandalyeyi kazanmasına rağmen az farkla yine salt çoğunluğu alamadı. Uzun süren pazarlıklardan sonra “solu iktidara getirmemek” adına bütün sağ partilerin birleşmesiyle bir süre sonra 2. Milliyetçi Cephe (M.C) Hükümeti kurulacaktı.

21 Haziran 40. T.C. Hükümeti (Çankaya Hükümeti) 21 Haziran - 21 Temmuz 1977 tarihleri arasında görev yapabilmiş TBMM'de güvenoyu alamayan Ecevit istifa etmiş

21 Temmuz 41.Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İkinci Milliyetçi Cephe olarak bilinen Süleyman Demirel başbakanlığındaki geçici hükumet 21 Temmuz 1977 - 5 Ocak 1978 tarihleri arasında görev yapabilmiştir.

22 Aralık Bülent Ecevit başbakanlığında 42. T.C. Hükümeti

1978

15 Ocak: Sol ve sağ örgütler arasındaki şiddet olayları arttı, son iki haftada 30’dan fazla kişi öldü.

16 Mart: İstanbul Üniversitesi’nden çıkan sol görüşlü kalabalık bir öğrenci grubunun üzerine bomba atıldı ve otomatik silahlarla ateş açıldı.

16 Mart Katliamı' adı verilen olayda yedi öğrenci öldü, 47 kişi yaralandı. Saldırı aydınlatılamadı, üç kişinin yargılandığı dava 2008 yılında zamanaşımından düştü.

17 Nisan: Adalet Partisi üyesi Malatya Belediye Başkanı Hamit Fendoğlu, kendisine gönderilen bir bombalı paketi açarken, gelini ve iki torunuyla birlikte öldü. Malatya’da büyük olaylar yaşandı. Sokak gösterileri günlerce sürdü.

11 Temmuz Akademisyen Bedrettin Cömert Ankara’da öldürüldü. Bu Temmuz 1980’e kadar aralarında yazar, akademisyen, sanatçı, gazeteci ve sendikacının olduğu çok sayıda tanınmış aydın v siyasetçinin öldürüldüğü suikastler dizisinin başlangıcı oldu. 12 Eylül’e giden yolun döşenmesinde bu suikastlerin yarattığı dehşet ortamının büyük payı vardı.

4 Ekim: MHP İstanbul İl Başkanı Recep Haşatlı, oğluyla birlikte evinde uğradığı silahlı saldırı sonucu öldürüldü. Cinayeti, 'Marksist Leninist Silahlı Propaganda Birliği' örgütü üstlendi.

9 Ekim: Ankara’da Bahçelievler semtinde yedi Türkiye İşçi Partisi üyesi öğrenci, Abdullah Çatlı ve Haluk Kırcı’nın da aralarında olduğu ülkücüler tarafından evlerinde öldürüldü.

20 Ekim: İTÜ Elektrik Fakültesi Dekanı Bedri Karafakioğlu İstanbul’da uğradığı silahlı saldırı sonucunda yaşamını yitirdi.

27 Kasım: Abdullah Öcalan PKK örgütünü kurdu.

19 Aralık ile 26 Aralık 1978'de Kahramanmaraş'ta meydana gelen Alevileri hedef alan saldırılarda resmi rakamlara göre yedi gün süren olaylar sırasında 105 Alevi öldürüldü, yine Alevilere ait 200'ün üzerinde ev yakıldı, 100'e yakın işyeri tahrip edildi.

1979

1 Şubat: Milliyet Gazetesi Başyazarı ve Genel Yayın Yönetmeni Abdi İpekçi, İstanbul Nişantaşı’ndaki evinin önünde otomobilinin içindeyken uğradığı silahlı saldırıda öldürüldü. Saldırının faili Mehmet Ali Ağca 5 ay sonra yakalandı. Ağca, 6 ay sonra ülkücü bir grubun yardımıyla, tutulduğu askeri cezaevinden kaçtı ve Bulgaristan'a geçti.

13 Mayıs: TÜSİAD gazetelere ilan vererek, Bülent Ecevit Hükümeti’nin çekilmesini istedi.

11 Haziran: IMF’nin baskısıyla Türk Lirası’nda devalüasyon yapıldı.

5 Ekim: İçişleri Bakanı Hasan Fehmi Güneş sinema oyuncusu Aynur Aydan’la ilişkisinin basına yansıması sonucu görevinden istifa etti.

19 Kasım: Milliyetçi gazeteci - yazar, eski AP milletvekili İlhan Egemen Darendelioğlu İstanbul’da uğradığı suikast sonucu hayatını kaybetti.

12 Kasım 43. T.C. Hükümeti 12 Eylül Darbesi'nden önce serbest seçimle kurulan son hükumettir. 14 Ekim 1979'da yapılan seçimlerde Adalet Partisi ikinci parti olarak çıkmış olmasına rağmen Bülent Ecevit'in istifa etmesiyle Süleyman Demirel'e hükümeti kurma yetkisi verildi. Adalet Partisi Genel Başkanı Demirel başkanlığında kurulan hükümet 12 Kasım 1979 - 12 Eylül 1980 tarihleri arası görev yaptı. 12 Kasım 1979'da Süleyman Demirel'in başbakanlığında azınlık hükûmeti kurulmuştur. Milliyetçi Hareket Partisi ve Millî Selamet Partisi bu hükûmeti dışarıdan desteklemiştir. Demirel "Yüz Gün Planı"nı açıklayarak anarşi ve enflasyon olmak üzere iki temel sorununu 100 günde çözeceğini iddia etmiştir.

27 Aralık Muhtırası: Genelkurmay Başkanı Orgeneral Kenan Evren, Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Nurettin Ersin, Deniz Kuvvetleri Komutanı Oramiral Bülend Ulusu, Hava Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Tahsin Şahinkaya ile Jandarma Genel Komutanı Orgeneral Sedat Celasun 'un imzasını taşıyan, ülkedeki iç karışıklıkla ilgili bir uyarı mektubu 27 Aralık 1979 tarihinde Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk 'e gönderildi. 1 Ocak 1980'de Çankaya Köşkü'nde Kenan Evren ve kuvvet komutanlarıyla bir görüşme yapıldı

1980

24 Ocak Kararları: Ekonomik olarak yaşanan istikrarsızlık, üretimin azalması ve karaborsacılığın oluşması gibi nedenlerin ortadan kaldırılması için kamu harcamalarının sınırlandırılması, ücretlerin düşürülmesi, serbest döviz kuru gibi ekonomik önlemler alınması kararlaştırılmıştır. Bunun için Süleyman Demirel Turgut Özal'ı başbakanlık müsteşarlığına atadı ve IMF ile bu kapsamda bir anlaşma imzalandı.

Millî Selamet Partisi başkanı Erbakan, Demirel hükûmetini kerhen (istemeyerek) desteklediğini açıkça dile getirmiş, 13 Mart 1980 tarihli basın toplantısında "Kadayıfın altı kızarmadan bu hükûmeti uzaklaştıracak olursanız, bu zihniyet milleti aldatmanın gene fırsatını bulacaktır. Onun için kadayıfın altının kızarmasını bekleyeceğiz.

6 Nisan: Fahri Korutürk’ün cumhurbaşkanlığı süresinin sona ermesiyle TBMM’de seçim bunalımı başladı. CHP ve AP adaylarını son anda gösterdi. Seçimler sırasında hiçbir aday cumhurbaşkanı olmak için yeter oyu alamadı. Meclis onlarca defa tekrar oylama yaptı fakat bir türlü yeni cumhurbaşkanı seçilemedi.

27 Mayıs: MHP’li eski bakanlardan Gün Sazak Devrimci Sol örgütü üyeleri tarafından aracına binerken öldürüldü.

17 Haziran: Genelkurmay Başkanı Kenan Evren, kuvvet komutanları ve Genelkurmay 2. Başkanı Necdet Öztorun'a kod adı 'Bayrak Harekatı' olan bir darbenin 11 Temmuz 1980'de gerçekleştirilmesi talimatını verdi.

2 Temmuz: 'Bayrak Harekatı' Süleyman Demirel hükümetinin güvenoyu almasıyla ertelendi.

4 Temmuz: Kahramanmaraş’ta yaşanan Alevi-Sünni çatışmasına benzer olayların tekrarı Çorum'da yaşandı. Olaylarda resmi kayıtlara göre 57 kişi hayatını kaybetti.

19 Temmuz: Eski başbakanlardan Nihat Erim İstanbul Dragos'ta öldürüldü.

22 Temmuz: DİSK'in eski genel başkanı, Maden-İş Sendikası Başkanı Kemal Türkler, Nihat Erim cinayetine misilleme olarak öldürüldü.

Fatsa nokta operasyonu

14 Ekim 1979 tarihinde yapılan ara seçimler sonrası sosyalist bağımsız aday Fikri sönmez Belediye başkanı seçildi. 8 Temmuz 1980'de askerî birlikler Fatsa ilçesine gönderilmiş ve 9 Temmuz 1980 tarihinde Kenan Evren ordu komutanlarıyla beraber inceleme yapmak için Fatsa'ya gitmiştir. 11 Temmuz sabah erken saatlerinde asker ve polis "nokta operasyonu" düzenlenmiş ve Fatsa Bağımsız Belediye Başkanı Fikri Sönmez ile beraber 300 kişi gözaltına alındı bunlardan 250 kişi 15 Temmuz'da serbest bırakıldı. 12 Temmuz'da sokağa çıkma yasağı ilan edildi ve kaymakam görevden alındı.

Fatsa olayları şehrin küçüklüğü, olayın büyüklüğü nedeniyle garipsenirken, sağ görüşlü partiler tarafından Fatsa-Çorum-Sivas-Malatya-Maraş-Adana-İskenderun'dan bir hat çizildiği ve Türkiye'nin ikiye bölünmek istendiği ileri sürülüyordu.

30 Ağustos Zafer Bayramı Necmettin Erbakan "Karadeniz şehirlerinden birisinde vefat eden bir din adamının cenaze töreni"ni neden olarak göstererek 30 Ağustos tarihinde kutlanan Zafer Bayramı'nın Anıtkabir'deki kısmı ile Genelkurmay Başkanlığı'nda yapılan kutlama törenlerine katılmamıştı.

6 Eylül 23 Temmuz 1980'de İsrail'in Kudüs'ü başkent ilan etmesi sonucu Millî Selamet Partisi 6 Eylül Cumartesi günü Konya'da "Kudüs'ü kurtarma yürüyüş ve mitingi" düzenlemiştir. Bu mitinge 100 bin kişinin üzerinde katılım olmuş, bazı kişiler şalvar, cübbe ve sarıkla, eski harflerin bulunduğu pankartlarla gelmiş ve "Şeriat gelecek, vahşet bitecek", "Dinsiz devlet, yıkılacak elbet" gibi sloganlar atmışlardır. Miting sırasında okunan İstiklâl Marşı topluluk tarafından yuhalanmıştır.

12 Eylül- Genelkurmay Başkanı Orgeneral Kenan Evren, Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Tahsin Şahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutanı Oramiral Nejat Tümer ve Jandarma Genel Komutanı Orgeneral Sedat Celasun'dan oluşan Millî Güvenlik Konseyi, radyodan okunan ilk bildiriye göre: İç Hizmet Kanununun verdiği Türkiye Cumhuriyeti'ni kollama ve koruma görevini yüce Türk Milleti adına emir ve komuta zinciri içinde ve emirle yerine getirme kararını almış ve ülke yönetimine bütünüyle el koymuştur.

12 Eylül tarihli 2 numaralı bildiriyle ülke genelinde 13 sıkıyönetim bölgesine 13 general sıkıyönetim komutanı olarak atanmıştır. 7 numaralı bildiriyle siyasi partilerin faaliyetleri yasaklanmış olduğunu ve Türk Hava Kurumu, Çocuk Esirgeme Kurumu ve Kızılay dışındaki derneklerin faaliyetlerinin de durdurulmuş olduğunu duyurulmuştur. Emniyet Genel Müdürlüğü başta olmak üzere polis teşkilatı Jandarma Genel Komutanlığının emrine verilmiştir. Darbe günü Emniyet ve Millî İstihbarat Teşkilatı üst düzey yöneticileri Genelkurmay Başkanlığına davet edilmiş ve TRT ile PTT Genel Müdürleriyle beraber tecrit edilmişlerdir. 20 Eylül'de ise Kenan Evren eski Deniz Kuvvetleri Komutanı Bülend Ulusu'yu başbakan olarak görevlendirmiş ve 21 Eylül'de Ulusu'nun sunduğu bakanlar kurulu listesi Millî Güvenlik Konseyi tarafından onaylanmıştır.

Hamzakoy ve Uzunada Darbenin gece 3:00'da ilanından sonra aynı gün sabah saat 5:30'da Süleyman Demirel, Bülent Ecevit ve Necmettin Erbakan'a Genelkurmay başkanı Kenan Evren tarafından birer tebliğ gönderildi. Tüm tebliğlerde; "TSK yönetime el koymuştur. Hükümetiniz feshedilmiş, parlamento üyeliğiniz düşmüştür. Talimatı getiren subayın ikazlarına uyunuz" ifadesiyle birlikte gidecekleri adresler belirtilmektedir. Bülent Ecevit ve Süleyman Demirel için Hamzaköy Gelibolu adresi belirtilirken, Necmettin Erbakan'a ise Uzunada İzmir adres olarak verilir.

Ecevit ve Demirel eşleriyle birlikte aynı uçakla Hamzakoy'a götürülür. Yaklaşık bir ay boyunca, 11 Ekim 1980'e kadar burada kaldılar. Necmettin Erbakan aynı gün uçakla Uzunada'ya götürülür. Alparslan Türkeş evinde bulunamadığı için Millî Güvenlik Konseyi, 13 Eylül'de bir bildiri ile teslim olmaması halinde suçlu duruma düşeceğini belirtir. Bunun üzerine 14 Eylül'de Ankara Merkez Komutanlığına teslim olur ve Uzunada'ya gönderilir.

17 Eylül: Gözaltı süresi uzatıldı.

19 Eylül: 1402 Sayılı Yasa, sıkıyönetim komutanlarının bütün kamu personelini gerekçesiz görevden alabilecek şekilde yeniden düzenlendi.

8 Ekim: Darbeden sonra ilk idam edilenler solcu Necdet Adalı ve sağcı Mustafa Pehlivanoğlu oldu. Cezaları sabaha karşı Ankara Merkez Kapalı Cezaevi'nde infaz edildi. İkisinin de suçu ispatlanmamasına rağmen Kenan Evren'in deyimiyle "bir soldan, bir sağdan" denilerek idam edildiler.

11 Ekim: Aranan MHP Genel Başkanı Alparslan Türkeş ve diğer milletvekilleri dahil 36 MHP'li hakkında gıyabi tutuklama kararı verildi.

15 Ekim: Erbakan ve diğer MSP'liler 2 Numaralı Askeri Mahkeme tarafından tutuklandı.

10 Kasım: Onur Yayınları Sahibi İlhan Erdost, Mamak Askeri Cezaevi'ne götürülürken, dövülerek öldürüldü.

3 Aralık: 17 yaşında olduğu söylenen Erdal Eren, resmi nüfus kaydındaki yaşı göz önüne alınarak idam edildi. Eren, 17 günlük yargılamadan sonra idam edildi.

1981

24 Nisan: MSP'lilerin yargılanmasına başlandı. Erbakan için 14-36 yıl hapis istendi.

29 Nisan: Toplam 587 sanıklı MHP ve Ülkücü Kuruluşlar davasında Türkeş dahil 220 sanık hakkında idam istendi.

13 Mayıs: 2461 sayılı HSYK Kanunu çıkarıldı. Adalet Bakanı HSYK’nın başkanı olarak konularak yargı bağımsızlığına ileriki dönemler için de ağır bir darbe indirildi.

22 Temmuz: Evren, Erzurum konuşmasında "Artık yeni aldığımız bir kararla ilk ve ortaokullara, liselere mecburi din dersi konulacaktır" dedi.

15 Ekim: Ülkedeki bütün siyasi partiler kapatıldı.

1982

13 Temmuz: Geçici maddeler dışında 200 maddeden oluşan yeni anayasa tasarısı açıklandı.

7 Kasım: Yeni anayasa için halk oylaması yapıldı. Anayasa yüzde 90'ın üzerinde oyla kabul edildi. Evren yedi yıllığına Cumhurbaşkanı seçilirken, Milli Güvenlik Konseyi de Cumhurbaşkanlığı Konseyi'ne dönüştü.

1983

24 Nisan: Siyasi Partiler Yasası çıktı.

20 Mayıs: Anavatan Partisi (ANAP) kuruldu.

2 Haziran: Aralarında Süleyman Demirel ve Deniz Baykal’ın da bulunduğu 16 eski politikacı 12 Eylül rejiminin eski siyasetçilerin seçim öncesi yeniden siyaset yapmaya başlamalarından hoşlanmayarak onların önünü kesmek için Çanakkale ilindeki Zincirbozan askeri üssüne “zorunlu ikamete” gönderdi. Kasımdaki seçimler böylece gerçek muhalefetin elleri bağlanmış olarak yapılacaktı.

10 Haziran 2839 sayılı Milletvekili Seçimi Kanunu ile genel seçimlerde %10 baraj uygulaması getirildi

6 Kasım: Darbe sonrası ilk genel seçimler yapıldı. Turgut Özal liderliğindeki Anavatan Partisi oyların yüzde 45‘ini alarak tek başına iktidar oldu.

2014

18 Haziran: Ankara 10. Ağır Ceza Mahkemesi, Kenan Evren ve Tahsin Şahinkaya'yı 765 sayılı Türk Ceza Kanunu'nun "Devlet kuvvetleri aleyhine cürümler" başlıklı 146. maddesi uyarınca ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına çarptırdı. Mahkeme daha sonra takdirini kullanarak sanıklar hakkındaki cezayı müebbet hapse çevirdi.

2015

12 Mayıs Darbeci Kenan Evren Ankara'da yapılan devlet töreninin ardından düzenlenen cenaze namazı sonrası toprağa verildi. Evren'in cenazesine "Hakkımızı helal etmiyoruz" diyen iki kadın damgasını vurdu. Kadınlardan birinin Ülkücü Hareketin önde gelen isimlerinden ve darbe sürecinde uzun yıllar hapis yatan Yılma Durak'ın eşi olduğu öğrenildi.